Ολιγωρία του πολιτικού συστήματος και της ∆ικαιοσύνης να χτίσουν ανοσία απέναντι στη βία που μεταμφιέζεται σε πολιτική πρόταση ή αγανάκτηση και μίσος που δεν έχει πάψει να σιγοβράζει κάτω από την επιφάνεια της «κανονικότητας»; Ποια είναι η αιτία που η Ακροδεξιά –και ειδικότερα η Ακροδεξιά της βίας και του εγκλήματος, όπως εκφράζεται από το περιβόητο «κόμμα Κασιδιάρη»– παραμένει ανθεκτική στις θεραπείες και στα εμβόλια της Δημοκρατίας; Η «Καθημερινή» συνομίλησε με προσωπικότητες του πολιτικού κόσμου αλλά και με διακεκριμένους ερευνητές και ακαδημαϊκούς. Μέσα από τις συζητήσεις αναδείχθηκαν τρεις βασικές αιτίες για την ανθεκτικότητα της ναζιστικής παραφυάδας της ελληνικής Ακροδεξιάς.
Πρώτον, το πολιτικό σύστημα και η Δικαιοσύνη υποτίμησαν το φαινόμενο. Η κυβέρνηση, τα κόμματα της αντιπολίτευσης αλλά και η Δικαιοσύνη δεν κινήθηκαν δραστικά για να απαγορεύσουν το «Εθνικό Κόμμα – Ελληνες» που ίδρυσε το 2020 ο φυλακισμένος στις φυλακές Δομοκού πρώην βουλευτής της Χρυσής Αυγής, Ηλίας Κασιδιάρης. Μερίδα καθηγητών της Νομικής συμμερίζεται την άποψη ότι θα έπρεπε να ενεργοποιηθεί αμέσως η Δικαιοσύνη και να απαγορευθεί το κόμμα. Δεν χρειαζόταν ειδική νομοθετική ρύθμιση. Θα μπορούσε η Δικαιοσύνη απλώς να επικαλεστεί το άρθρο 29, παράγραφος 1 του Συντάγματος, που υπογραμμίζει ότι επιτρέπεται στους Ελληνες πολίτες να ιδρύουν και να συμμετέχουν σε πολιτικά κόμματα υπό την προϋπόθεση ότι «η οργάνωση και η δράση τους οφείλει να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος».
Ωστόσο, άλλοι νομικοί διατηρούν επιφυλάξεις λέγοντας ότι αυτό το άρθρο δεν ενεργοποιήθηκε ποτέ στη Μεταπολίτευση λόγω της ταραγμένης προδικτατορικής πολιτικής ιστορίας, όταν το ΚΚΕ είχε απαγορευθεί. Πάντως η κριτική που ασκείται στην κυβέρνηση ήταν ότι δίστασε να ακολουθήσει μια δραστική λύση εγκαίρως και σήμερα αναγκάζεται να αντιδράσει υπερβολικά επειδή η πιθανή είσοδος έβδομου κόμματος στη Βουλή όχι μόνο θα ισοδυναμεί με ξέπλυμα εγκλημάτων και με «επιμόλυνση» του Κοινοβουλίου με τη ναζιστική νοοτροπία, αλλά θα σπρώξει πάνω από το 38% τον πήχυ της αυτοδυναμίας.
Μια άλλη κριτική που ασκείται στην κυβέρνηση, στην αντιπολίτευση αλλά και στη Δικαιοσύνη είναι ότι επετράπη στο «κόμμα Κασιδιάρη» να λειτουργεί μέσα από τη φυλακή με τηλεδιασκέψεις και άλλες πρωτοβουλίες, δυνατότητες που βάσει νόμου δεν διαθέτει κανένας κατάδικος. Κι έτσι, αφού ο νόμος δεν εφαρμόστηκε, αυτό το ιδιότυπο κόμμα έχτισε σιγά σιγά μια υπολογίσιμη απήχηση. Με άλλα λόγια, η αιτία που «φούσκωσε» αυτό το κόμμα είναι ότι το πολιτικό σύστημα και η Δικαιοσύνη άφησαν το «αβγό του φιδιού» να εκκολάπτεται νομίζοντας ίσως ότι το φαινόμενο του χρυσαυγιτισμού εκλείπει με το τέλος της οικονομικής κρίσης.
Ο πρώην πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς πρωτοστάτησε το 2013 μαζί με τον τότε αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Ευάγγελο Βενιζέλο στη διαμόρφωση και υποστήριξη των πολιτικών και θεσμικών πρωτοβουλιών κατά της Χρυσής Αυγής. Το φθινόπωρο εκείνης της χρονιάς η δράση του κόμματος-εγκληματικής οργάνωσης είχε ξεφύγει από κάθε όριο, με επιθέσεις σε μετανάστες και επιχειρήσεις εκφοβισμού που κατέληξαν στη δολοφονία του Παύλου Φύσσα. Οποιες κι αν ήταν οι σκέψεις όσων μπορεί να πίστευαν ότι η «Χρυσή Αυγή» μπορεί να «εξημερωθεί», εξαφανίστηκαν εκείνες τις ημέρες και τα κόμματα του δημοκρατικού τόξου επέδειξαν πυγμή και αποφασιστικότητα.
Δέκα χρόνια μετά, και παρά τις καταδικαστικές αποφάσεις και τις πολυετείς φυλακίσεις του αρχηγού της οργάνωσης Νίκου Μιχαλολιάκου και πολλών μελών της, υπάρχουν πολίτες που δηλώνουν στις δημοσκοπήσεις ότι θα ψηφίσουν ένα κόμμα-μετεξέλιξη της εγκληματικής οργάνωσης.
«Τυφλή αντίδραση κατά του συστήματος»
Ο Αντώνης Σαμαράς στις συζητήσεις του δεν απορρίπτει την εξήγηση ότι οι οικονομικές συνθήκες μπορεί να είναι η αιτία για κάποιους, λίγους υποστηρικτές του ακραίου κόμματος, ούτε υποτιμά το γεγονός ότι ο συνδυασμός Ακροδεξιάς και βίας εκφράζεται πολιτικά σε πολλές χώρες. Ωστόσο θεωρεί ότι «η αμφισβήτηση εναντίον του συνόλου του πολιτικού συστήματος που μπορεί να εκφράζεται από ένα μικρό ποσοστό ενός ακραίου κόμματος δεν έχει τη ρίζα της τόσο στις οικονομικές συνθήκες ή στην ενδεχόμενη διαφωνία κάποιας μερίδας της κοινής γνώμης για τη διαχείριση των εθνικών θεμάτων. Είναι περισσότερο μια αντίδραση κατά του θεωρούμενου ως κατεστημένου. Δηλαδή, ακόμα και τα μέτρα για τον κορωνοϊό μπορεί στο μυαλό κάποιων, ιδιαίτερα κάποιων νέων, να εξελήφθησαν ως συστημική πρωτοβουλία για την αφαίρεση ελευθεριών».
«Εκλύεται βία από παντού»
«Εκείνο που βοηθάει την απήχηση του κόμματος Κασιδιάρη είναι το στοιχείο της macho βίας», λέει ο Ευάγγελος Βενιζέλος. «Η κοινωνία παράγει πολλή βία, ο πολιτικός διάλογος γίνεται συχνά με όρους βίας. Εκλύεται βία από το πολιτικό σύστημα πέρα από τη βία που παράγει η κοινωνία αυτεπαγγέλτως, με αποτέλεσμα μέσα σε ένα πεδίο βίας να βρει απήχηση ακόμα και ένα κόμμα που φτάνει να συμβολίζει τη βία, που υποκρύπτει και αποδέχεται την άσκηση βίας».
Πραγματικά, η βία υπάρχει παντού, ακόμα και στη λαϊκή δραματουργία, στα τηλεοπτικά σίριαλ της εποχής μας, όπου σχεδόν όλοι οι διάλογοι εκφράζουν αγανάκτηση και βρασμό ψυχής σε βαθμό που υποψιάζεται κανείς ότι αυτή είναι η προϋπόθεση, η «συνταγή» για την απήχησή τους. Τι είναι αυτό που κάνει την ελληνική κοινωνία να «βράζει στο ζουμί της»; «Η κοινωνία έχει υποστεί τη διάψευση της Μεταπολίτευσης. Τα πρώτα 35 χρόνια υπήρχε διαρκής άνοδος, αλλά μετά ήλθε η κρίση».
Αντώνης Σαμαράς. Η αμφισβήτηση εναντίον του συνόλου του πολιτικού συστήματος δεν έχει τη ρίζα της τόσο στις οικονομικές συνθήκες. Ακόμα και τα μέτρα για τον κορωνοϊό μπορεί στο μυαλό κάποιων να εξελήφθησαν ως συστημική πρωτοβουλία για την αφαίρεση ελευθεριών. Προκόπης Παυλόπουλος Το ίδιο το εκλογικό σώμα πρέπει να περιθωριοποιήσει κάθε είδους κατάλοιπα του ναζισμού. Είναι εθνικό χρέος.
Η Ντόρα Μπακογιάννη, υποψήφια βουλευτής της Ν.Δ. στα Χανιά, πιστεύει ότι η Δημοκρατία δεν έχει κανένα λόγο να φοβάται γιατί διαθέτει όλες τις δυνατότητες να αντιμετωπίσει τους αρνητές και τους υπονομευτές της. Ο πολιτικός μπορεί να μεταπείσει τη μερίδα της κοινής γνώμης, εκείνη που εκφράζεται μηδενιστικά, ακυρώνοντας έτσι τους πολιτικούς των άκρων. «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το φαινόμενο ακραίων κομμάτων είναι πανευρωπαϊκό, γιατί πανευρωπαϊκό αλλά και ελληνικό είναι το φαινόμενο πολιτών που λένε “γαία πυρί μιχθήτω”. Κι εγώ συνάντησα τις προάλλες στα Χανιά κάποιον που μου είπε: “Δεν με νοιάζει, Ντόρα, να καούν όλα”. Και του είπα: “Αλήθεια; Κι εσύ τι θα κάνεις μετά;”. Μου απάντησε ότι θα κάνει τη δουλειά του. Ε, δεν θα κάνεις τη δουλειά σου, του είπα, γιατί αν καούν όλα, τότε θα καεί και η δουλειά σου. Γι’ αυτό πρέπει να αποφασίσεις με ψυχραιμία και σοβαρότητα για το ποιο είναι το σωστό. Κάποιοι ψηφοφόροι μπορεί να λένε ακραία πράγματα, αλλά οι πολιτικοί γι’ αυτό είμαστε εδώ για να μιλήσουμε μαζί τους και να τους πείσουμε».
«Συνέπεια των ανισοτήτων»
Στον παγκόσμιο χαρακτήρα του «συμπτώματος» εμφάνισης κομμάτων και κινημάτων της Ακροδεξιάς εστιάζει και ο πρώην υπουργός του ΣΥΡΙΖΑ και υποψήφιος στην Α΄ Αθηνών Νίκος Φίλης. «Οι Τραμπ, Μπολσονάρο, Μελόνι έχουν κατορθώσει να ενσωματώσουν ακόμα και μέσα στην κυβέρνηση βίαιες εκφράσεις της Ακροδεξιάς. Αυτό το φαινόμενο οφείλεται στην έκρηξη των ανισοτήτων, απέναντι στην οποία κάποιοι δίνουν την εύκολη απάντηση ότι φταίνε οι ξένοι. Γίνεται έτσι μια κήρυξη πολέμου των φτωχών απέναντι στους φτωχότερους. Η μήτρα της ανάπτυξης της Ακροδεξιάς ήταν και είναι το προσφυγικό και η προσφυγοφοβία. Από εκεί και πέρα η κρίση, εξαιτίας των νεοφιλελεύθερων πολιτικών της Ε.Ε., προκαλεί φτωχοποίηση και εκεί έρχεται και ψαρεύει η ακροδεξιά. Οι αιτίες που δημιουργούν χρυσαυγιτισμό δεν έχουν ηττηθεί, αλλά απέναντι σε αυτές τις πολιτικές η Αριστερά και στο πεζοδρόμιο και στη Βουλή βρίσκεται σταθερά στην πρώτη γραμμή.
«Θεσμική και λαϊκή απάντηση»
Πέρα από τις αιτίες, που μπορεί να είναι πολλές, εκεί όπου όλοι συμφωνούν είναι στη θεραπεία του φαινομένου. Ο τέως Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος πιστεύει ότι η ίδια η Δημοκρατία αλλά και οι θεσμοί της μαζί θα πρέπει να είναι η απάντηση στα άκρα. Υπογραμμίζει τη διπλή διάσταση της απαιτούμενης απάντησης, που πρέπει να είναι λαϊκή αλλά και θεσμική. «Με βάση τις τραγωδίες που σώρευσαν στον τόπο μας οι δικτατορίες του παρελθόντος –και κυρίως η πιο πρόσφατη, εκείνη μεταξύ 1967-1974– είμαι βέβαιος ότι, πέραν των κατά περίπτωση αρμόδιων θεσμών και κατεξοχήν της Δικαιοσύνης, το ίδιο το εκλογικό σώμα θα περιθωριοποιήσει, εντέλει, τα κάθε είδους μορφώματα και κατάλοιπα του ναζισμού και του φασισμού. Πρόκειται για εθνικό, κυριολεκτικώς, χρέος».
Τι δείχνουν οι έρευνες
Εάν εξετάσει κανείς το φαινόμενο επιστημονικά καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ελληνική κοινή γνώμη μοιάζει σαν ηφαίστειο που συσσωρεύει μέσα του αρκετό «αντισυστημικό μάγμα». Ο διευθυντής περιεχομένου της ΔιαΝΕΟσις Θοδωρής Γεωργακόπουλος προσδιορίζει δύο κρίσιμες ερωτήσεις στις σχετικές έρευνες. Πρώτον, αν κάποιος πιστεύει ότι οι περισσότεροι πολιτικοί δεν ενδιαφέρονται για όσα σκέφτονται οι άνθρωποι όπως αυτός. Δεύτερον, αν πιστεύει ότι οι απλοί άνθρωποι μπορούν να λύσουν τα προβλήματα καλύτερα από τους πολιτικούς. Η θετική απάντηση και στις δύο ερωτήσεις αποδίδει το μέτρο της εμβέλειας των αντισυστημικών αντιλήψεων, σύμφωνα με το αμερικανικό Pew Research Center. «Στην Ελλάδα το ποσοστό όσων απαντούν «ναι» και στις δύο ερωτήσεις είναι 43%». Μας πλησιάζουν οι Ισπανοί, οι Ιταλοί και οι Γάλλοι με ποσοστά επίσης πάνω από 40%. Οι Γερμανοί κινούνται στο 25%-26% και οι Σουηδοί στο 12%. Οταν λοιπόν σχεδόν οι μισοί Ελληνες αλλά και οι μισοί Ευρωπαίοι πιστεύουν ότι μπορούν να κυβερνήσουν καλύτερα από τους πολιτικούς είναι φυσικό να βρίσκουν ψήφους πρόσωπα αλλόκοτα, απροσδόκητα, ακραία, ακόμα και επικίνδυνα. Και να τα διεκδικούν οι «συστημικοί» αρχηγοί για τους συνδυασμούς τους… Απλώς μερικά πρόσωπα, όπως ο Κασιδιάρης, γίνονται πρόβλημα γιατί ξεπερνούν κάθε όριο, ακόμα και τα όρια που επιβάλλει η ανεκτή κοινωνική συνύπαρξη.
Ο αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνιολογίας της Επικοινωνίας του ΑΠΘ Βασίλης Βαμβακάς υπογραμμίζει τη συμβιωτική σχέση ανάμεσα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) και στα ρεύματα (και κόμματα) με ακραίες θέσεις. «Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ιδίως το Twitter μπορούν να δράσουν ως μηχανές παραγωγής μισαλλοδοξίας. Γίνονται μια πλατφόρμα ανάπτυξης αντισυστημισμού γιατί διαμορφώνουν ένα χαοτικό πεδίο που ευνοεί την πόλωση και τη σύγκρουση, και όχι τη συναίνεση και τη συνεννόηση. Αν λέγαμε παλιά ότι τα μέσα ενημέρωσης κατασκευάζουν τη συναίνεση, τώρα μπορούμε να πούμε ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παράγουν και πολλαπλασιάζουν την πόλωση μέσα από την υποδαύλιση των ακραίων θέσεων και συμπεριφορών. Αυτό οφείλεται στη φύση των μέσων αυτών αλλά και στη χειραγώγησή τους». Μέσα σε αυτό το πεδίο συντηρούνται οι θεωρίες συνωμοσίας και οι πλάνες, με αποτέλεσμα το κόμμα Κασιδιάρη αλλά και άλλα κόμματα με ακραία μηνύματα να συντηρούν την απήχησή τους. Σε αυτό συντείνει και το ότι μερίδα της κοινής γνώμης αφοσιώνεται σε αυτά τα μέσα γιατί θεωρεί π.χ. το Twitter «μη ελεγχόμενο από το κατεστημένο» (κάτι που πολύ απέχει από την αλήθεια, αφού τα κοινωνικά δίκτυα χειραγωγούνται μέσα από την κατασκευή ψεύτικων λογαριασμών – bots). Πάντως, το φόρτε των κοινωνικών δικτύων στην ελληνική πολιτική σκηνή ήταν από το 2010 έως το 2015 και από τότε έχει ατονήσει η πυκνότητα της έντασης, λέει ο κ. Βαμβακάς. Σε ό,τι αφορά το κόμμα Κασιδιάρη, η απήχησή του δεν είναι αίνιγμα. «Σε ένα κομμάτι της κοινής γνώμης όπου επικρατεί η διάθεση για εκμηδενισμό του πολιτικού συστήματος, η εγκληματική δράση μπορεί να εκλαμβάνεται ως παράσημο αντισυστημικότητας. Και πράγματι, η όλη διαχείριση αυτού του κόμματος από την πολιτεία αυτές τις ημέρες μπορεί σε ένα βαθμό να ενισχύσει την υποστήριξή του. Αλλά δεν νομίζω να εκφραστεί συνολικά στις εκλογές ένα ισχυρό κύμα αντισυστημικότητας. Η συγκυρία, ακόμα και μετά τα Τέμπη, δεν ευνοεί τον αντισυστημισμό όπως τον ευνοούσε πριν από δέκα χρόνια».