Ο Ανδρέας Παπανδρέου μόλις έχει κλείσει οκτώ μήνες πρωθυπουργός μετά τη νίκη του ΠΑΣΟΚ στις 18 Οκτωβρίου 1981 και συμμετέχει στη σύνοδο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις Βρυξέλλες, στις 28 και 29 Ιουνίου 1982. Καθώς επιστρέφει στην Αθήνα, το απόγευμα της 29ης Ιουνίου πηγαίνει στο σπίτι του στο Καστρί, όπου αφηγείται στη Μαργαρίτα Παπανδρέου, στον Γιώργο και στον Νίκο Παπανδρέου, αλλά και στον Θεόδωρο Κατσανέβα, με ανοιχτό μαγνητόφωνο που καταγράφει, τι συνέβη στη σύνοδο αυτή. Μάλιστα, εκείνες τις ημέρες μόλις έχει γεννηθεί ο γιος του Γιώργου από τον πρώτο του γάμο, ενώ είναι μόλις λίγων μηνών ο γιος της Σοφίας Παπανδρέου και του Θεόδωρου Κατσανέβα, Ανδρέας Κατσανέβας. «Θα μεγαλώσουν μαζί, θα παίζουν ξύλο…», ακούγεται να λέει υπερήφανος o 63χρονος παππούς.
Ενα καλοκαιρινό βράδυ στο Καστρί
Η αφήγηση αφιερώνεται εξ ολοκλήρου στην ευρωπαϊκή σύνοδο και στην κρίση στη Μέση Ανατολή, αφού στις 6 Ιουνίου 1982 το Ισραήλ εισέβαλε στον Λίβανο και μαίνεται ο πόλεμος που οι Ισραηλινοί αποκάλεσαν «Ειρήνη για τη Γαλιλαία», ενώ αργότερα θα ονομαστεί «Πρώτος Πόλεμος του Λιβάνου». Η αφήγηση αυτή είναι ένα ιστορικό ντοκουμέντο που ανήκει στο Ιδρυμα Ανδρέα Παπανδρέου και αποκαλύπτει σήμερα η «Καθημερινή», καθώς αφενός δείχνει πόσο λίγα έχουν αλλάξει στη Μέση Ανατολή τα τελευταία 40 χρόνια και αφετέρου αποτελεί ένα μοναδικό στιγμιότυπο της ζωής του ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ, ο οποίος μιλάει για διεθνή θέματα σε στενό οικογενειακό κύκλο και όχι σε κάποια δημόσια εμφάνιση ή μια κλειστή κυβερνητική σύσκεψη. Βρίσκεται στην αυλή του σπιτιού του στο Καστρί, το καλοκαιρινό βράδυ της 29ης Ιουνίου 1982.
Καθώς προχωρούσε το 1982, η Ελλάδα δεν είχε φυσικά αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Eνωση (που τότε ονομαζόταν Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα –ΕΟΚ– και είχε μόλις δέκα μέλη), παρά τις προεκλογικές διακηρύξεις του ΠΑΣΟΚ. Oπως έχουν βεβαιώσει πρόσωπα που γνώριζαν τον ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ, ποτέ δεν εννοούσε ότι θα πραγματοποιήσει μια τέτοια απόφαση. Hταν απλώς ένα σύνθημα. «Αν ο κόσμος πίστευε ότι θα το κάναμε πράξη, τότε δεν θα μας έδινε τόσο μεγάλη πλειοψηφία», φέρεται να είπε σε συνομιλητή του εκείνη την εποχή. Σύντομα αρχίζει να απολαμβάνει τη συμμετοχή του στις συνόδους της ΕΟΚ δίπλα σε ηγέτες μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών. Ο γιος του Γέρου της Δημοκρατίας, ο διεθνώς αναγνωρισμένος οικονομολόγος, ο πρώην καθηγητής του Μπέρκλεϊ, ο αντιστασιακός ηγέτης κατά της δικτατορίας δεν έχει καμία συστολή απέναντι στους «μεγάλους» και δεν χάνει την ευκαιρία να τους βάζει να ακούνε τις απόψεις του. Αλλωστε, δεν είχε σπουδαία άποψη για πολλούς από αυτούς. Οπως εξηγούσε εμπιστευτικά σε συνομιλητές του, όλα αυτά τα μεγάλα ονόματα που πρωταγωνιστούν στη διεθνή σκηνή στις περισσότερες περιπτώσεις είναι πολύ μέτρια από άποψη ποιότητας σκέψης και μόρφωσης. «Εκπροσωπούν όμως τη θεσμική συγκρότηση και την ισχύ της χώρας τους, και αυτό τους κάνει σημαντικούς», φρόντιζε να προσθέσει κάνοντας αυτή την κρίσιμη διάκριση.
Προτού περάσουμε στην αφήγηση του Ανδρέα, θα πρέπει να περιγράψουμε το γεωπολιτικό πλαίσιο στη Μέση Ανατολή όπως είχε διαμορφωθεί εκείνες τις ημέρες. Στις 3 Ιουνίου 1982, ο Χουσεΐν Γκασάν Σαΐντ πυροβόλησε στο κεφάλι τον Ισραηλινό πρέσβη στο Λονδίνο, Σλόμο Αργκόβ, καθώς έφευγε από το ξενοδοχείο Ντόρτσεστερ. Ο Αργκόβ επιβίωσε, έμεινε τρεις μήνες σε κώμα και έζησε ως ανάπηρος για το υπόλοιπο της ζωής του, ώσπου πέθανε το 2003. Η Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (ΟΑΠ) του Γιάσερ Αραφάτ αμέσως αρνήθηκε την ευθύνη για την απόπειρα. Ηταν ένα σχέδιο της οργάνωσης του Αμπού Νιντάλ, ο οποίος είχε αποχωρήσει το 1974 από τη δεσπόζουσα φατρία της ΟΑΠ, τη Φατάχ του Αραφάτ, και είχε ιδρύσει την ομώνυμη δική του τρομοκρατική οργάνωση που ήδη είχε διαπράξει πολλές επιθέσεις στην Ευρώπη και αλλού. Λέγεται ότι ο πραγματικός στόχος του Αμπού Νιντάλ ήταν να προκαλέσει εισβολή του Ισραήλ στον Λίβανο έτσι ώστε να καταστραφούν οι δυνάμεις του Αραφάτ.
Η επίθεση του Ισραήλ ξεκίνησε την Κυριακή 6 Ιουνίου 1982. Την Τρίτη 8 Ιουνίου, η συριακή αεροπορία εισέβαλε στον εναέριο χώρο του Ισραήλ. Το Ισραήλ κατέρριψε έξι συριακά Μινγκ σε τρεις αερομαχίες και το Ιράν ανακοίνωσε ότι είναι έτοιμο για πόλεμο με το Ισραήλ. Οι Ισραηλινοί σύντομα περικύκλωσαν Σύρους και Παλαιστινίους στη δυτική Βηρυτό, ενώ στις 9 Ιουνίου το Ισραήλ κατέρριψε τουλάχιστον 82 συριακά αεροσκάφη και κατέστρεψε 29 συστοιχίες πυραύλων, που είχε προμηθεύσει η Σοβιετική Ενωση στη Συρία και είχαν εγκατασταθεί στην κοιλάδα Μπεκάα. Κάπως έτσι φτάνουμε στην ευρωπαϊκή σύνοδο της 28ης και 29ης Ιουνίου.
«Για μένα η σύνοδος ήτανε μια μεγάλη καμπή… σε ό,τι αφορά τον πολιτικό προσανατολισμό της Ευρώπης και δεύτερον σε ό,τι αφορά τη δική μου τη θέση… ήταν καταλυτικό», λέει ο Ανδρέας Παπανδρέου το βράδυ της 29ης Ιουνίου σε μέλη της οικογένειάς του, αλλά προτού προχωρήσει δεν αποφεύγει ένα σχόλιο για το φαγητό. «Φτάσαμε Δευτέρα μεσημέρι, πήγαμε αμέσως στου βασιλιά, στα ανάκτορα εκεί που μένει και μας έκανε το τραπέζι. Πολύ μέτριο το φαγητό στο Βέλγιο. Οπου κι αν πας, μέτριο, εντυπωσιακά κακό θα έλεγα. Ακόμα και του βασιλιά δεν ήταν καλό. Αλλά, τέλος πάντων, το κρασάκι ήταν καλό».
Ο φίλος μου ο Μιτεράν
«Το πρώτο θέμα ήταν Λίβανος – Παλαιστίνη. Μας πήρε τρεις-τρεισήμισι ώρες. Καλά, όπως φαντάζεστε ήμουν πάρα πολύ ενεργός, μίλησα με γνώση του θέματος και με πάθος…».
Στη συνέχεια, περιγράφει τη δική του παρέμβαση στη σύνοδο υπέρ των Παλαιστινίων:
«Υστερα… πήγαμε… τρεις η ώρα άρχισε η συνεδρίαση… και το πρώτο θέμα ήταν Λίβανος – Παλαιστίνη. Μας πήρε μέχρι τις έξι-έξι και μισή περίπου. Τρεις-τρεισήμισι ώρες. Καλά, όπως φαντάζεστε ήμουν πάρα πολύ ενεργός, μίλησα με γνώση του θέματος και με πάθος και τους είπα ότι πρέπει να τελειώσει αυτή η ιστορία ότι οι Παλαιστίνιοι είναι τρομοκράτες, μια για πάντα πρέπει να τελειώσει αυτή η ιστορία.
Εγώ, λέω, δεν έχω παρά να ρωτήσω τον φίλο μου πρόεδρο Μιτεράν, όταν οι Αλγερινοί κάνανε τον εθνικό απελευθερωτικό τους αγώνα κατά της Γαλλίας, εθεωρούντο τρομοκράτες, σήμερα οι καλύτεροι φίλοι της Γαλλίας και οι πιο στενοί συνεργάτες είναι η κυβέρνηση της ελεύθερης και ανεξάρτητης Αλγερίας.
Εγώ, λέω, δεν μπορώ παρά να θυμίσω ότι υπάρχουν 200.000 πρόσφυγες από την Κύπρο. Οι Παλαιστίνιοι έχουν εκδιωχθεί από την πατρίδα τους 35 χρόνια. Δικαιούνται να κάνουν τα πάντα. Είναι αδύνατο για μια Ευρώπη υπεύθυνη πολιτικά να κρίνει ότι οι Παλαιστίνιοι είναι τρομοκράτες. Οι Παλαιστίνιοι κάνουν αγώνα για να αποκτήσουν τη χαμένη πατρίδα τους. Τους είπα πολλά τέτοια».
Σε άλλο σημείο της αφήγησης, ο Ανδρέας περιγράφει μια συνομιλία του με τον καγκελάριο της Γερμανίας, Χέλμουτ Σμιτ. «…Εγώ είπα ότι η Αμερική ενισχύει τους Ισραηλινούς στην κατάληψη του Λιβάνου και ο Σμιτ με σταμάτησε… μου είπε: “Τι πληροφορίες έχεις;” και του λέω “δεν με αφήνετε να τελειώσω”… “Οχι, όχι”, λέει, “εγώ δεν κάνω κριτική σε αυτό που λες, αλλά αν έχεις πληροφορίες”. Ε και του είπα, “τι πληροφορίες να έχω, κύριε Σμιτ, όλος ο οπλισμός των Ισραηλινών είναι αμερικανικός, δεν έχουν παρά να δώσουν την εντολή στον Μπέγκιν να κάτσει στο σπίτι του. Μην αστειευόμαστε τώρα, τι ρόλο παίζει η Αμερική στο Ισραήλ. Να μην το κουβεντιάζουμε αυτό”».
Στη συνέχεια αναφέρεται σε συζήτηση για την πώληση ευρωπαϊκού οπλισμού στο Ισραήλ. «Αυτό που μου έκανε τεράστια εντύπωση πως υπήρχε και η πρόταση να μην πουλάμε οπλισμό στο Ισραήλ. Κι εκεί επάνω έγινε μια κουβέντα, ετέθη ξανά σήμερα, τελικά έλεγαν όλοι: “Γιατί να τη βάλουμε, αφού δεν πουλάμε, γιατί να τη βάλουμε αυτή τη φράση που θα φανεί σάμπως να πουλάμε”. Και λοιπόν σε κάποια φάση σηκώθηκε ο υπουργός Εξωτερικών της Αγγλίας και είπε: “Ακούστε, θέλω να είμαι ειλικρινής, έχουμε πουλήσει όπλα στους Ισραηλινούς, εμείς έχουμε πουλήσει και οι Ιταλοί οπωσδήποτε”. Δεν το λέγανε, είναι απόρρητα όλα, έχουν πουλήσει όπλα. Αλλά [είπε ότι] συμφωνούμε να μην ξαναπουλήσουμε. Και τότε λέω κι εγώ ότι κατά τις συνθήκες αυτές πρέπει να γίνει ότι δεν θα ξαναπουλήσουμε… Αυτά. Επανάσταση. Ο Μιτεράν μαζί μου. Ακουσε. Ο Μιτεράν τώρα είναι δικός μου, πλήρης αλλαγή…».
Ο Παπανδρέου είναι ικανοποιημένος από τη συμπεριφορά των ξένων ηγετών απέναντί του, ιδίως του Μιτεράν και του Χέλμουτ Σμιτ. «Ο Μιτεράν (…) όχι μόνο σε αυτό, αλλά σε όλα. Με στηρίζει, τι να σου πω… Ο δε Σμιτ αισθάνεται μια μεγάλη άνεση μαζί μου».
Ο Αραφάτ φυγάς στο Φάληρο
Εκείνο το καλοκαίρι τελείωσε με την πλήρη επικράτηση των Ισραηλινών, αλλά ο επίλογος για τους Παλαιστινίους γράφτηκε στην Αθήνα. Ο Γιάσερ Αραφάτ, που βρισκόταν στον Λίβανο σε κατάσταση πολιορκίας από τις ισραηλινές δυνάμεις, αντιλήφθηκε ότι η ήττα ήταν δεδομένη και στο τέλος Αυγούστου αποφάσισε να μεταφέρει το αρχηγείο της ΟΑΠ στην Τύνιδα της Τυνησίας, ενώ έδωσε διαταγή οι μαχητές της ΟΑΠ να αποχωρήσουν από τον Λίβανο με προορισμό διαφορετικές χώρες. Υπήρχαν όμως πληροφορίες ότι ο Αραφάτ δεν θα ήταν ασφαλής στο ταξίδι αυτό και ότι θα μπορούσε να πέσει θύμα απαγωγής. Τότε ο Αραφάτ απευθύνεται στον παλιό του φίλο, Ανδρέα Παπανδρέου. Θυμίζουμε ότι κατά τη διάρκεια της δικτατορίας ο Αραφάτ υποστήριξε το Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα (ΠΑΚ) που ίδρυσε ο Ανδρέας και πρόσφερε εκπαίδευση σε στρατόπεδα στη Μέση Ανατολή σε νεαρούς Ελληνες αντιστασιακούς-μέλη του ΠΑΚ. Το 1982, ο Παπανδρέου τιμά τη φιλία αυτή, επεμβαίνει και προσφέρει κάλυψη στον Αραφάτ, ο οποίος με ελληνικά πλοία μεταφέρεται στις 30 Αυγούστου στο Φάληρο, όπου τον υποδέχεται ο Ελληνας πρωθυπουργός. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες σιωπούν, πλην του Ιταλού προέδρου Σάντρο Περτίνι, ο οποίος υποστηρίζει την πρωτοβουλία. Στην Αθήνα οργανώνονται διαδηλώσεις συμπαράστασης υπέρ των Παλαιστινίων, ενώ οι δύο ηγέτες παραχωρούν συνέντευξη Τύπου στη «Μεγάλη Βρεταννία». Στη συνέχεια, ο Αραφάτ μεταφέρεται στην Τύνιδα.
Μέσα στη δεκαετία του ’80, ο Ανδρέας Παπανδρέου εξελίχθηκε σε Ευρωπαίο ηγέτη με παρεμβάσεις για την πορεία της Ευρώπης, ενώ το 1994 επισκέφθηκε τον Λευκό Οίκο επί προεδρίας Κλίντον. Η φιλία του όμως με τον Αραφάτ παρέμεινε ακατάλυτη. Ο Παλαιστίνιος ηγέτης, πάντοτε ενθουσιώδης, δεν έλειψε από κανένα συνέδριο του ΠΑΣΟΚ. Μετά το επεισοδιακό (και σωτήριο) ταξίδι του 1982, επέστρεψε στην Αθήνα για το πρώτο συνέδριο του ΠΑΣΟΚ το 1984 και ήρθε επίσης το 1994, το 1996, αλλά ακόμη και το 2001, όταν πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ ήταν ο Κώστας Σημίτης. Ο Ανδρέας είχε κάνει τον Αραφάτ κομμάτι της ιστορίας του ΠΑΣΟΚ και όποιος συμμετείχε το 2001 στο 4ο συνέδριο, στο κλειστό του Ολυμπιακού Σταδίου, θυμάται την αποθέωση που του επιφύλαξαν οι 6.000 σύνεδροι. Σχεδόν σαν να έβλεπαν τον Ανδρέα…