Ο Μαρξ και ο Σαρτρ υποδέχτηκαν τον ΣΥΡΙΖΑ στον ουρανό και μετά κάθισαν να κουβεντιάσουν για τους λόγους της πρόωρης εκδημίας του. Πάλι η ίδια ερώτηση ταλαιπωρεί τους φιλοσόφους. Είναι η ιστορία προδιαγεγραμμένη ή υπακούει στην ελεύθερη βούληση; Παίζει ο Θεός ζάρια με το μέλλον της Αριστεράς ή ήταν προδιαγεγραμμένο ότι θα τη στείλει στην κόλαση; Ο υπαρξισμός και ο μαρξισμός έχουν τις απαντήσεις. Αλλά ο Ιονέσκο, ο θεατρικός συγγραφέας του παραλόγου, αντιμίλησε στους φιλοσόφους λέγοντας ότι μια νύχτα του Απριλίου εκδηλώθηκε κάτι παράλογο που κανένας δεν παρατήρησε κι έτσι έγινε το 2023 annus horibilis («τρομακτική χρονιά») για το κόμμα που θα άλλαζε την Ευρώπη.
Στις αρχές του 2023, το ερώτημα ήταν αν η Ν.Δ. μπορούσε να κερδίσει την αυτοδυναμία. Τέλη Φεβρουαρίου, ο Κυριάκος Μητσοτάκης ήταν έτοιμος να προκηρύξει εκλογές όταν (στις 28) συνέβη το δυστύχημα των Τεμπών. Τότε πολλοί τον συμβούλευσαν ότι οι εκλογές έπρεπε να γίνουν άμεσα. «Η αυτοδυναμία έχει χαθεί. Μπορεί να χαθεί και η πρωτιά». Λιγότερο από τρεις μήνες μετά, τον Μάιο, η Νέα Δημοκρατία κατήγαγε τη νίκη με τη μεγαλύτερη διαφορά που έχει καταγραφεί μετά τις εκλογές του 1974. Και την επανέλαβε τον Ιούνιο. Ο Αλέξης Τσίπρας παραιτήθηκε και τον διαδέχθηκε ένα στέλεχος ναυτιλιακών επιχειρήσεων που ζούσε στο Μαϊάμι. Ο ΣΥΡΙΖΑ διασπάστηκε και πλέον βρίσκεται στην τρίτη θέση των δημοσκοπήσεων.
Οι καταβολές
Oλα τα γεγονότα φαίνονται εκ των υστέρων αναπόδραστα, αλλά πριν συμβούν λίγοι μπορούσαν να τα προβλέψουν. Το τέλος του ΣΥΡΙΖΑ είχε προαναγγελθεί πολλές φορές, αλλά είχε διαψευστεί άλλες τόσες. Οι πιο αισιόδοξοι πίστευαν ότι θα ερχόταν το καλοκαίρι του 2015, μετά την «kolotoumba». Aλλοι τα είχαν βάψει μαύρα γιατί πίστευαν ότι θα πεθάνουν με Αλέξη πρωθυπουργό. Ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν ένα αριστερό κόμμα με είδωλο τον Ούγκο Τσάβες, εξ ου και η περιφρόνηση στη γραβάτα. Hταν μια οφθαλμαπάτη που έστησε ο Αλέκος Αλαβάνος γύρω από τον Συνασπισμό, δίνοντας υπόσταση σε αριθμητικά ασήμαντες συνιστώσες ακτιβιστών. Αναδύθηκε μέσα από τον «αγώνα κατά της παγκοσμιοποίησης» που έδιναν πιτσιρικάδες και από συλλογικότητες που αλληθώριζαν προς θέσεις υποστήριξης της τρομοκρατίας. Μιλάμε για ένα κόμμα που χόρευε στο φλεγόμενο κέντρο της Αθήνας τον Δεκέμβριο του 2008, που μίσησε τους νεκρούς της Marfin το 2012, που συγκυβέρνησε και συμβάδισε με την Ακροδεξιά το 2015.
Ο Μαρξ πίστευε ότι η οικονομία πλάθει την Ιστορία. Σύμφωνα με τη μαρξιστική ανάλυση, το εκλογικό φούσκωμα αυτού του κόμματος δεν μπορεί παρά να ήταν ένα σύμπτωμα της οικονομικής κρίσης. Το σύμπτωμα θα υποχωρούσε όταν η κρίση θα τελείωνε. Αυτό όμως προϋπέθετε ότι ο ΣΥΡΙΖΑ δεν θα μετεξελιχθεί σε ένα κόμμα συμβατό με την οικονομική και πολιτική ομαλότητα. Αυτό δεν ήταν βέβαιο. Κατ’ αναλογία, το ΠΑΣΟΚ του 1974 ήταν προϊόν μιας εθνικής κρίσης που προκλήθηκε από την εισβολή στην Κύπρο και την κατάρρευση της χούντας. «Αριστερά της Αριστεράς» αποκαλούσε το ΠΑΣΟΚ ο Ευάγγελος Αβέρωφ. Αλλά το ΠΑΣΟΚ άλλαξε. Θα άλλαζε και ο ΣΥΡΙΖΑ; Ο Ζαν-Πολ Σαρτρ πίστευε ότι εμείς οι ίδιοι έχουμε την ευθύνη και το βάρος να διαμορφώνουμε το πεπρωμένο μας. Το ΠΑΣΟΚ συνδύασε τον Μαρξ με τον Σαρτρ και έγινε το ίδιο η «Αλλαγή» που πρέσβευε. Μπόρεσε έτσι να εξελιχθεί στο κόμμα που διαχειρίστηκε την έκρηξη των προσδοκιών που πυροδότησε η πολιτική του Καραμανλή για την εμπέδωση της δημοκρατίας, την οικονομική σταθερότητα και την ένταξη στην ΕΟΚ.
Μεταμόσχευση
Σαράντα χρόνια μετά, μεταμοσχεύσεις εγκεφάλων από το ΠΑΣΟΚ επιχείρησαν να προσφέρουν στον ΣΥΡΙΖΑ την απόκρυφη γνώση, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Τα μοσχεύματα απορρίφθηκαν από τον οργανισμό. Ο κυβερνητικός ΣΥΡΙΖΑ δεν άντεχε να ακούει ότι πρέπει να γίνει ΠΑΣΟΚ της δεκαετίας του ’90. Ο Τσίπρας, δέσμιος της «αυταπάτης» που το 2015 επικαλέστηκε σαν να ήταν προτέρημα, δεν μπόρεσε να μεταβολίσει αυτό που ο Ανδρέας Παπανδρέου κατάλαβε ήδη από το 1992, όταν το ΠΑΣΟΚ ψήφισε τη συνθήκη του Μάαστριχτ: Oτι τα όρια της οικονομικής πολιτικής προσδιορίζονται από τις διεθνείς αγορές. Oτι αριστερή πολιτική με όρους 1981 δεν είναι πια εφικτή (και δεν ήταν εφικτή ούτε το 1985). Δεν θέλησε και δεν μπόρεσε να πάρει τα πρωτεία της υπευθυνότητας από τον Μητσοτάκη. «Ο ΣΥΡΙΖΑ δεν είχε ατζέντα το 2023», λέει ο Νίκος Μαραντζίδης, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. «Το πρόγραμμά του ήταν θολό και κανένας δεν πίστευε πολλές από τις υποσχέσεις του. Είχε απολέσει το στοιχείο της αξιοπιστίας ήδη από το 2015 και δεν κατόρθωσε να το ανακτήσει»*.
Μαρξ και Σαρτρ έχουν εξίσου δίκιο για τον ΣΥΡΙΖΑ. Δεν ήταν μόνο το τέλος της κρίσης που προσδιόρισε το τέλος του κόμματος. Hταν και η αδυναμία του Τσίπρα να σηκώσει την ευθύνη της αλλαγής του. Hταν η υπαρξιακή ναυτία που άρχισε να τον καταβάλλει όταν κατάλαβε ότι η Αριστερά δεν μπορεί να αλλάξει τίποτα, ότι δεν μπορεί να υπάρξει ως παράταξη εξουσίας χωρίς να μετεξελιχθεί σε Κεντροαριστερά. Αλλά ο ΣΥΡΙΖΑ για λίγα πράγματα έχει ντραπεί περισσότερο από όσο ντράπηκε για την «κεντροαριστερή» επιτυχία του να ξανακερδίσει την εμπιστοσύνη των αγορών χάρη στο δημοσιονομικό «μαξιλάρι», για το οποίο ακόμη ερίζουν. Καταχώνιασαν το πιο σημαντικό έργο τους πίσω από κυνηγητά πολιτικών αντιπάλων (υπόθεση Novartis) και αναβιώσεις του Εμφυλίου στα κοινωνικά δίκτυα. Προτίμησαν να περιφέρουν το αδειανό πουκάμισο του δημοψηφίσματος και να μοιρολογούν για τους αρμούς της εξουσίας που δεν ήλεγξαν. Και όμως, ο ΣΥΡΙΖΑ δεν στερούνταν ικανοτήτων. Eγινε το μόνο κόμμα που εφάρμοσε μνημόνιο χωρίς αντιδράσεις και, χάρη στον Νίκο Κοτζιά, έδωσε έντιμη λύση στο Μακεδονικό. Αλλά δεν πίστεψε ποτέ στον καλό εαυτό του.
Πεντοζάλης
Στις αρχές Μαρτίου, ο Τσίπρας έθεσε τον Πολάκη εκτός ψηφοδελτίων και τον παρέπεμψε στην επιτροπή δεοντολογίας για διαγραφή. Η κρίση με τον Πολάκη προβλημάτισε τη Νέα Δημοκρατία. Hταν μια ανησυχητική ένδειξη ότι μπορεί ο Τσίπρας να αποφάσισε να δώσει τη μάχη στο Κέντρο. Ο συναγερμός έληξε αφού οι σχέσεις Τσίπρα – Πολάκη σύντομα αποκαταστάθηκαν. Δέσμιος ενός ψυχαναγκαστικού τακτικισμού, ο Τσίπρας σκέφτηκε ότι χωρίς τον Πολάκη θα έχει διαρροές προς τον Βαρουφάκη, με τον οποίο δήλωσε ότι θα μπορούσε να συνυπάρξει σε κυβέρνηση συνεργασίας. Η απλή αναλογική, η οποία ψηφίστηκε το 2016 για να περιθωριοποιήσει τη Δεξιά, ανέδειξε το δίλημμα «Μητσοτάκης ή ακυβερνησία», εκτινάσσοντας τα ποσοστά της Νέας Δημοκρατίας. Η δήλωση του Κατρούγκαλου για την πιθανή επαναφορά των εισφορών των ελευθέρων επαγγελματιών στο 20% λίγα 24ωρα πριν από τις εκλογές ήρθε να ερεθίσει ακόμη περισσότερο το αντι-ΣΥΡΙΖΑ μέτωπο.
Η απλή αναλογική, η οποία ψηφίστηκε το 2016 για να περιθωριοποιήσει τη Δεξιά, ανέδειξε το δίλημμα «Μητσοτάκης ή ακυβερνησία», εκτινάσσοντας τα ποσοστά της Ν.Δ.
Η ευρωστία και η αντοχή του αντι-ΣΥΡΙΖΑ μετώπου οφειλόταν και στα τρολ του ΣΥΡΙΖΑ. Ο Τηλέμαχος Χυτήρης, υπουργός του Ανδρέα Παπανδρέου και του Κώστα Σημίτη, έλεγε ότι οι χυδαίες επιθέσεις του μηχανισμού των τρολ κατά του Διονύση Σαββόπουλου επειδή δήλωσε ότι θα ψηφίσει Μητσοτάκη ήταν βέβαιο ότι θα στοίχιζαν εκλογικά στο κόμμα, γιατί «οι συμπεριφορές μετράνε στην πολιτική». Τα τρολ παγίωσαν την αίσθηση ενός κόμματος που οργανώνει δολοφονίες χαρακτήρων και τρομοκρατεί τους αντιπάλους του με ομάδες εφόδου. Στο τέλος, τα τρολ εξελίχθηκαν σε αυτοάνοσο νόσημα. Οι ψηφιακοί μπράβοι της πρώην ηγεσίας υποστήριξαν τον Κασσελάκη και διέσυραν όλους όσοι κρατούσαν αποστάσεις από τον Τσίπρα, επιταχύνοντας την αποχώρησή τους από το κόμμα.
Σούσι και κοψίδια
Σημαντικό ρόλο στην κατάρρευση του ΣΥΡΙΖΑ έπαιξε η πολιτική της τριγωνοποίησης του Μητσοτάκη. Ο συνδυασμός πολιτικών με κεντροαριστερό και κεντροδεξιό πρόσημο διαμόρφωσε ένα μενού που δεν άφησε κανέναν δυσαρεστημένο. Και σούσι και κοψίδια. Τα κόμματα της αντιπολίτευσης όχι μόνο δεν έχουν χώρο για να στήσουν μια εναλλακτική πολιτική κουζίνα, αλλά συνωστίζονται στη γαστροταβέρνα της Νέας Δημοκρατίας ψηφίζοντας τα νομοσχέδια της κυβέρνησης. Ο Μητσοτάκης, αεικίνητος σε σύγκριση με τον Τσίπρα, απλώνει δράσεις σε ολόκληρο το πεδίο της πολιτικής του αυτονόητου. Δίπλα στις κλασικές πρωτοβουλίες στην οικονομία και στην εξωτερική πολιτική υλοποιεί πολλές μικρές στοχευμένες παρεμβάσεις. Μικρά μέτρα, που όμως είναι μεγάλα για τη ζωή συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων. Οι απλοί πολίτες αισθάνονται ότι η κυβέρνηση τους υπολογίζει. Αυτό μετουσιώνεται σε σχέσεις εμπιστοσύνης, που τοκίζονται στην κάλπη.
Καταλύτης του τέλους του ΣΥΡΙΖΑ είναι ασφαλώς η νέα ηγεσία του. Ο Κασσελάκης συζητιέται πολύ, αλλά ο κόσμος αντιλαμβάνεται ότι προέκυψε μέσα από διαδικασίες που περισσότερο θυμίζουν ψηφοφορίες για την ανάδειξη ταλέντων σε τηλεοπτικές εκπομπές. Ο συνδυασμός ερασιτεχνισμού και αυταρχισμού που χαρακτηρίζει τον Κασσελάκη εμπεδώνει την εικόνα ενός κόμματος αυτοσχεδιασμών. Υποτίθεται ότι το διακύβευμα είναι η στροφή στο Κέντρο, αλλά αυτό που βρίσκεται σε εξέλιξη είναι ένα άλμα στο κενό.
Ποια ήταν, όμως, η «παράφρων μεταβλητή» που ενεργοποιήθηκε μια νύχτα του Απριλίου; Hταν το αριστερό «μαγείρεμα» του οικονομικού προγράμματος. Εγκέφαλοι του κόμματος με ανοιχτή γραμμή με το Εργατικό Κόμμα της Βρετανίας πρότειναν ότι ο μοναδικός τρόπος για να ανατρέψει ο ΣΥΡΙΖΑ τις δημοσκοπήσεις ήταν να «ξεπαγώσει» και να σερβίρει το οικονομικό πρόγραμμα του Τζέρεμι Κόρμπιν από το 2019. Χάρη στο πρόγραμμα αυτό, στις βρετανικές εκλογές του 2019 ο Κόρμπιν έχασε με 11,5 μονάδες διαφορά από τον Μπόρις Τζόνσον. Ο ΣΥΡΙΖΑ κατάφερε να χάσει με 20 τον Μάιο και με 23 τον Ιούνιο. Iσως δεν είναι τυχαίο ότι σύμβουλος των Εργατικών το 2019 ήταν ο Γιάνης Βαρουφάκης.
*Η παραίτηση
Αναλαμβάνοντας την ευθύνη για τη συντριβή με διαφορά πλέον των είκοσι μονάδων, σε δύο διαδοχικές κάλπες, ο Αλέξης Τσίπρας παραιτείται από την προεδρία του ΣΥΡΙΖΑ τέσσερις ημέρες μετά τις κάλπες, ανοίγοντας τον δρόμο για τη διαδοχή του. Στην τελευταία στροφή αυτού του δρόμου εμφανίστηκε ο Στέφανος Κασσελάκης, ως από (διαδικτυακής) μηχανής θεός. Εκτοτε η εσωκομματική ζωή στον ΣΥΡΙΖΑ σημαδεύεται σχεδόν καθημερινά από ρήξεις και αποχωρήσεις.