Πριν από το ταραγμένο 2015, η Ελλάδα βρέθηκε εγγύτερα στο Grexit, το 2012 μετά την εκλογή του Αντώνη Σαμαρά, καθώς η καγκελάριος Αγκελα Μέρκελ εμφανιζόταν ιδιαίτερα προβληματισμένη από την προεκλογική εκστρατεία του επικεφαλής της Ν.∆. Την ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια της ελληνικής κρίσης χρέους αναδεικνύει σε συνέντευξή του στην «Κ» ο Χάρολντ Τζέιμς, καθηγητής Οικονομικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον, με ειδίκευση στη Γερμανία, ο οποίος θεωρείται επίσης ο επίσημος ιστορικός του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Σε μια πρώτη αποτίμηση της υστεροφημίας του Βόλφγκανγκ Σόιμπλε, ο κ. Τζέιμς θεωρεί συνεπή τη στάση του πρώην υπουργού Οικονομικών της Γερμανίας ήδη από τη δεκαετία του 1990, οπότε είχε για πρώτη φορά ταχθεί υπέρ της δημιουργίας ενός στενού πυρήνα χωρών στην καρδιά της Ε.Ε., που θα προχωρούσε στην πλήρη οικονομική και νομισματική ενοποίηση. Οι ερωτήσεις της «Κ» προς τον κ. Τζέιμς ήταν δεδομένο ότι θα ξεκινούσαν από τον ρόλο του ΔΝΤ.
– Ηταν απόφαση του Βόλφγκανγκ Σόιμπλε να συμπεριλάβει το ΔΝΤ στο ελληνικό πρόγραμμα διάσωσης; Το ΔΝΤ δεν προχώρησε στην ελάφρυνση του ελληνικού χρέους στην αρχή του προγράμματος, ήταν τελικά αυτό πρωτοβουλία του Γερμανού πρώην υπουργού Οικονομικών, που επιβλήθηκε στον τότε επικεφαλής του Ταμείου, Ντομινίκ Στρος Καν;
– Ο Σόιμπλε είχε αρχικά, όπως άλλωστε και ο πρόεδρος Σαρκοζί, επιφυλάξεις για την εμπλοκή του ΔΝΤ στην επίλυση του προβλήματος του ελληνικού χρέους. Υπάρχει δήλωσή του στην οποία υπογραμμίζει «όχι στο ΔΝΤ, αλλά ναι στην τεχνική βοήθεια και τη συνδρομή σε επίπεδο εφαρμογής». Η καγκελάριος Μέρκελ ήταν η πρώτη Ευρωπαία πολιτικός που πίστεψε στη συμμετοχή του Ταμείου, εν μέρει επειδή δεν εμπιστευόταν τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, ειδικά την Κομισιόν. Το ΔΝΤ ήταν αρκετά διχασμένο εσωτερικά στο ζήτημα της μείωσης του χρέους την άνοιξη του 2010, καθώς κάποια ανώτατα στελέχη ανησυχούσαν ότι υπάρχει η απειλή μετάδοσης σε άλλες χώρες (Πορτογαλία, Ισπανία, Ιταλία). Αυτή την πεποίθηση συμμερίζονταν και οι πολιτικές ηγεσίες των χωρών αυτών και ο πρόεδρος Τρισέ στην ΕΚΤ. Ο Σόιμπλε έβλεπε πάντα πιο θετικά την απομείωση του χρέους, αλλά θεωρούσε ότι θα έπρεπε να είναι ένα μέτρο που θα είχε νόημα, μόνο αν συνδεόταν με την έξοδο της Ελλάδας ή έστω με ένα «τάιμ άουτ» από το ευρώ.
– Ο Σόιμπλε είχε πράγματι την ιδέα του «τάιμ άουτ» της ελληνικής συμμετοχής στο ευρώ. Συζητήθηκε όμως ποτέ σοβαρά αυτή η προοπτική και ποιες θα ήταν οι συνέπειες σε αυτή την περίπτωση;
– Ναι, στην ουσία το επιχείρημα ότι η Ελλάδα θα μπορούσε να είναι στην Ε.Ε., αλλά όχι στην Ευρωζώνη ήταν η λογική συνέπεια της θέσης του Σόιμπλε, την οποία είχε παρουσιάσει σε μια έκθεση το 1994, γραμμένη από κοινού με τον χριστιανοδημοκράτη βουλευτή Καρλ Λάμερς. Σε αυτήν επιχειρηματολογούσε υπέρ μιας Ευρώπης πολλών ταχυτήτων, στην οποία ένας μικρός πυρήνας χωρών θα προχωρούσε στην πλήρη ενοποίηση, προϋπόθεση για τη νομισματική ένωση. Το 1994 ο Σόιμπλε θεωρούσε ότι ο πυρήνας αυτός θα έπρεπε να αποτελείται μόνο από πέντε χώρες: τις αρχικές έξι, μείον την Ιταλία, με την πιθανή προσθήκη της Δανίας και της Ιρλανδίας. Η πιθανότητα ενός Grexit ήταν μεγαλύτερη στα τέλη του καλοκαιριού του 2012 μετά τον σχηματισμό της κυβέρνησης Σαμαρά. Η καγκελάριος Μέρκελ ανησυχούσε για τους προεκλογικούς τόνους του Σαμαρά και ήταν η πρώτη φορά που φάνηκε να εξετάζει σοβαρά το ενδεχόμενο να υιοθετήσει την προσέγγιση Σόιμπλε περί «τάιμ άουτ». Ηταν επίσης η πρώτη στιγμή κατά την οποία μια τέτοια ενέργεια θα μπορούσε να είναι ρεαλιστική, χωρίς να συνεπάγεται την καταστροφική παρενέργεια μετάδοσης σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες του Νότου.
Η απόφαση όμως δεν θα αποτελούσε μια εύκολη εναλλακτική λύση. Θα προϋπέθετε ένα επίσης σκληρό πρόγραμμα σταθεροποίησης, χωρίς το οποίο η Ελλάδα θα έμοιαζε μάλλον με την Αργεντινή μετά την έξοδο από μια προκαθορισμένη νομισματική ισοτιμία στις αρχές του 2000.
Η συζήτηση επανέκαμψε το 2015 με την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ. Τότε είχαμε αυτήν την παράδοξη αντιστοιχία μεταξύ ελληνικών και γερμανικών θέσεων, με τους επικεφαλής των κυβερνήσεων (Τσίπρας και Μέρκελ) να τάσσονται σθεναρά υπέρ της παραμονής στο ευρώ και τους υπουργούς Οικονομικών (Βαρουφάκης και Σόιμπλε), εναρμονισμένους, να πιέζουν για ένα οικονομικά λογικό αλλά πολιτικά εξαιρετικά επικίνδυνο Grexit. Ο Σόιμπλε πράγματι αρεσκόταν να περιγράφει, με ένα λαμπίρισμα στο μάτι, τον Βαρουφάκη ως φίλο του.
Το καλοκαίρι του 2012 η καγκελάριος για πρώτη φορά φάνηκε να εξετάζει σοβαρά την προσέγγιση Σόιμπλε.
Το πλαίσιο που περιγραφόταν στην έκθεση του 1994 ήταν θεμελιώδες και συνέχισε να κατέχει εξέχουσα θέση στον τρόπο σκέψης του Σόιμπλε. Ενα βασικό ζήτημα αρχής στη δεκαετία του 1990 αλλά και στο 2010 ήταν η ανάγκη να κρατηθεί το επιφυλακτικό Ηνωμένο Βασίλειο στην Ε.Ε. Η γεωμετρία των πολλών ταχυτήτων προσέφερε αυτή τη λύση. Η Ελλάδα, κατά τη γνώμη του, θα μπορούσε να αποτελέσει το πεδίο δοκιμής για την εφαρμογή ενός νέου οράματος για την Ευρώπη, που θα διασφάλιζε τη συνοχή της αντί να τη διχάσει. Ο Σόιμπλε ανέκαθεν θεωρούσε εαυτόν πλήρως αφοσιωμένο –και ρεαλιστή, ταυτόχρονα– φιλοευρωπαίο.
– Στην Ελλάδα είχαμε διαρκώς την αίσθηση ότι η Αγκελα Μέρκελ και ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε έπαιζαν τον ρόλο του καλού και του κακού μπάτσου στην ελληνική κρίση. Είναι αυτό αληθές; Υπήρχαν πράγματι σοβαρές διαφωνίες;
– Δεν πιστεύω ότι έπαιζαν ένα παιχνίδι στρατηγικής. Τόσο ο Σόιμπλε όσο και η Μέρκελ θεωρούσαν ότι η θέση τους είναι σωστή. Ο Σόιμπλε έβλεπε τον συνδυασμό απομείωσης χρέους και νέου νομίσματος ως την καλύτερη και λιγότερο οδυνηρή προσέγγιση σε μια δύσκολη κρίση, ενώ η Μέρκελ τρομοκρατείτο στην προοπτική της μετάδοσης και τον φόβο ότι το Grexit θα πυροδοτούσε μια διαδικασία αποσύνθεσης.
– Είναι δίκαιο το ότι οι Ελληνες ταύτιζαν τα ακραία μέτρα λιτότητας με τον Βόλφγκανγκ Σόιμπλε;
– Οχι. Ο ίδιος θα προτιμούσε μια διαφορετική πορεία, αλλά πίστευε ότι τα ακραία μέτρα ήταν η λογική και αναπόφευκτη συνέπεια της παραμονής στο ευρώ – μια πορεία την οποία γνωρίζουμε ότι επιθυμούσε η πλειονότητα των Ελλήνων, αν και συστηματικά χωρίς τα μέτρα λιτότητας.
– Πολλοί πιστεύουν ότι ο Πόουλ Τόμσεν του ΔΝΤ ήταν πιο εναρμονισμένος με τον Σόιμπλε απ’ ό,τι με τη διοίκηση του Ταμείου. Υπάρχει πυρήνας αλήθειας;
– Δεν πιστεύω ότι υπήρχε χάσμα μεταξύ των θέσεων του Τόμσεν και της Κριστίν Λαγκάρντ. Αυτό που ισχύει είναι ότι ο Τόμσεν ήταν επιτόπου στην Ελλάδα και συνεργαζόταν διαρκώς με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Ενιωθε αρχικά ενόχληση για την ηπιότητα ή πολιτική ευκαμψία της Κομισιόν και στη συνέχεια, το 2014, οργή από αυτό που ο ίδιος έβλεπε ως πενιχρή εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων, ειδικά μετά την απομάκρυνση του Χάρη Θεοχάρη από επικεφαλής της Γενικής Γραμματείας Δημοσίων Εσόδων τον Ιούλιο του ίδιου έτους.
Η απόφαση όμως δεν θα αποτελούσε μια εύκολη εναλλακτική λύση. Θα προϋπέθετε ένα επίσης σκληρό πρόγραμμα σταθεροποίησης, χωρίς το οποίο η Ελλάδα θα έμοιαζε μάλλον με την Αργεντινή μετά την έξοδο από μια προκαθορισμένη νομισματική ισοτιμία στις αρχές του 2000.
Η συζήτηση επανέκαμψε το 2015 με την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ. Τότε είχαμε αυτήν την παράδοξη αντιστοιχία μεταξύ ελληνικών και γερμανικών θέσεων, με τους επικεφαλής των κυβερνήσεων (Τσίπρας και Μέρκελ) να τάσσονται σθεναρά υπέρ της παραμονής στο ευρώ και τους υπουργούς Οικονομικών (Βαρουφάκης και Σόιμπλε), εναρμονισμένους, να πιέζουν για ένα οικονομικά λογικό αλλά πολιτικά εξαιρετικά επικίνδυνο Grexit. Ο Σόιμπλε πράγματι αρεσκόταν να περιγράφει, με ένα λαμπίρισμα στο μάτι, τον Βαρουφάκη ως φίλο του.
Το πλαίσιο που περιγραφόταν στην έκθεση του 1994 ήταν θεμελιώδες και συνέχισε να κατέχει εξέχουσα θέση στον τρόπο σκέψης του Σόιμπλε. Ενα βασικό ζήτημα αρχής στη δεκαετία του 1990 αλλά και στο 2010 ήταν η ανάγκη να κρατηθεί το επιφυλακτικό Ηνωμένο Βασίλειο στην Ε.Ε. Η γεωμετρία των πολλών ταχυτήτων προσέφερε αυτή τη λύση. Η Ελλάδα, κατά τη γνώμη του, θα μπορούσε να αποτελέσει το πεδίο δοκιμής για την εφαρμογή ενός νέου οράματος για την Ευρώπη, που θα διασφάλιζε τη συνοχή της αντί να τη διχάσει. Ο Σόιμπλε ανέκαθεν θεωρούσε εαυτόν πλήρως αφοσιωμένο –και ρεαλιστή, ταυτόχρονα– φιλοευρωπαίο.