Τον Ιούλιο του 2012 ένας δημοσιογράφος πήγε στο Ιδρυμα Ανδρέα Παπανδρέου στην οδό Πειραιώς για να συζητήσει με τον Γιώργο Παπανδρέου για το παρασκήνιο της παραίτησής του από την πρωθυπουργία. Είχαν περάσει οκτώ μήνες από το «κύκνειο άσμα του νεοπαπανδρεϊσμού», το δημοψήφισμα που ανακοίνωσε στο τέλος Οκτωβρίου 2011 και το οποίο ματαιώθηκε, αλλά πυροδότησε δραματικές εξελίξεις που τον οδήγησαν σε παραίτηση λίγες ημέρες αργότερα. Οπως περιέγραψε ο δημοσιογράφος στους φίλους του, ο Παπανδρέου μιλούσε ορθολογικά για πτυχές της πρωθυπουργίας του, αλλά μόλις η κουβέντα έφτασε στο δημοψήφισμα, του είπε ορθά-κοφτά: «Το δημοψήφισμα θα γίνει κάποια στιγμή, μην έχετε καμία αμφιβολία. Αποκλείεται να μη γίνει. Είναι κάτι που χρειάζεται ο ελληνικός λαός».
Τρία χρόνια μετά, οι μνήμες από την εποχή Παπανδρέου είχαν κάπως εξασθενήσει, αλλά η ανατροφοδότηση της κρίσης συνεχιζόταν παρά τις σωστικές προσπάθειες του Λουκά Παπαδήμου και του Αντώνη Σαμαρά με τη συνεχή υπερδραστηριότητα του Ευάγγελου Βενιζέλου. Εκείνη τη βροχερή Παρασκευή στο τέλος Ιουνίου 2015, όταν έπεσε σαν κεραυνός η πληροφορία ότι ο Αλέξης Τσίπρας πάει για δημοψήφισμα, ο δημοσιογράφος θυμήθηκε τον χρησμό του πρωθυπουργού που άλλοι λένε ότι ήταν από τους λιγότερο αποτελεσματικούς και άλλοι από τους διορατικούς της μεταπολίτευσης. Δεν ήταν, λοιπόν, το δημοψήφισμα μόνο μια δική του παραξενιά; Γιατί «το χρειάζεται ο λαός»;
Το μέγεθος της ευθύνης
Μια εμπειρία ανάκλησης ενός τραυματικού παρελθόντος έζησαν όσοι παρακολούθησαν τον Παπανδρέου να μιλάει στη Σία Κοσιώνη στο αμφιθέατρο της Εθνικής Πινακοθήκης την Παρασκευή 1 Μαρτίου 2024, στο συνέδριο της «Καθημερινής» για τα 50 χρόνια της Μεταπολίτευσης (η συνέντευξη είναι διαθέσιμη στο κανάλι της «Καθημερινής» στο YouTube). Για πρώτη φορά εμφανίστηκε τόσο εξομολογητικός, θέλοντας να εξηγήσει το μέγεθος της ευθύνης που ανέλαβε το 2009. Τα συναισθήματα που ένιωθε απλώνονταν σαν κύματα στο αμφιθέατρο και ξυπνούσαν τις ιδιωτικές αναμνήσεις των παρευρισκομένων. Σε κάποιο σημείο έψεξε τον Αντώνη Σαμαρά γιατί δεν αποδέχθηκε την τηλεφωνική πρότασή του να συσταθεί κυβέρνηση συνεργασίας ΠΑΣΟΚ – Ν.Δ. τον Ιούνιο του 2011 (ο Σαμαράς είχε συνομιλήσει νωρίτερα με τον Αλέξη Παπαχελά στο πλαίσιο του ίδιου συνεδρίου με μια εξίσου εξομολογητική διάθεση, αφήνοντας αιχμές για το τηλεφώνημα Παπανδρέου).
Ο Παπανδρέου επέστρεψε στην επικαιρότητα λόγω της άρνησής του να ψηφίσει το νομοσχέδιο της κυβέρνησης για την εγκατάσταση παραρτημάτων ξένων ΑΕΙ στην Ελλάδα – παρά το γεγονός ότι έχει ταυτιστεί εδώ και δεκαετίες με μια παραλλαγή αυτής της πολιτικής. Συζητείται επίσης ποικιλοτρόπως για την υποστήριξη που παρέχει στον δήμαρχο Αθηναίων Χάρη Δούκα, κάτι που λέγεται ότι προβληματίζει τον Νίκο Ανδρουλάκη.
Πριν έλθουμε σε αυτά –και στα ενδιαφέροντα συνοδευτικά κουτσομπολιά– αξίζει να σταθούμε στην επιδίωξή του να επιτύχει μια αναθεώρηση των απόψεων που κυριαρχούν για την πρωθυπουργία του. Ο ίδιος ασφαλώς γνωρίζει ότι σχεδόν όλοι στην Ελλάδα τού καταλογίζουν ότι «έφερε το μνημόνιο». Πιστεύει όμως ότι το μνημόνιο σφράγισε τη διάσωση της χώρας και ότι η δανειακή στήριξη που το συνόδευε εξασφαλίστηκε εν μέρει χάρη στην επιμονή του να απαιτήσει δημοσίως τη σύσταση ευρωπαϊκού μηχανισμού ήδη από το τέλος του 2009, όταν οι Γερμανοί δεν ήθελαν να ακούσουν κάτι τέτοιο.
Πολιτικοί φίλοι του εξηγούν ότι μόλις έγινε πρωθυπουργός, συνειδητοποίησε (χωρίς να μπορεί να το πει δημοσίως) ότι η Ελλάδα τελούσε εν αναμονή χρεοκοπίας. Αποκλείεται οι χειμαζόμενες από τη διεθνή κρίση του 2008 αγορές να δάνειζαν στο ελληνικό κράτος περίπου 150 δισ. ευρώ μέσα στα επόμενα τρία χρόνια για την κάλυψη των ελλειμμάτων του προϋπολογισμού και την αναχρηματοδότηση του χρέους. Συνειδητοποίησε, επίσης, ότι η Ελλάδα ήταν η μοναδική υπό χρεοκοπία χώρα στη μεταπολεμική Ιστορία που οι χρηματοδοτικές ανάγκες της δεν μπορούσαν να καλυφθούν από το πεπερασμένο πουγκί του ΔΝΤ.
Αναζητώντας τη συναίνεση
Πέρα από τα τεχνικά προαπαιτούμενα, εκείνο που διαφαινόταν στις συζητήσεις με τους ξένους ήταν ότι η πολιτική προϋπόθεση για μια στέρεα στήριξη ήταν η καθολική συναίνεση των Ελλήνων σε ένα μακροπρόθεσμο πρόγραμμα διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και δημοσιονομικής πειθαρχίας. Βεβαίως, ο Παπανδρέου στα μέσα του 2009 δεν ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του Κώστα Καραμανλή για συναίνεση σε ένα πρόγραμμα λιτότητας – κάτι που υπενθυμίζει ο Καραμανλής στις ιδιωτικές συζητήσεις του. Λίγο αργότερα με τη σιγουριά του 45% πίστεψε ότι θα μπορούσε να τα καταφέρει μόνος του, παρά το γεγονός ότι προεκλογικά υποσχέθηκε περισσότερη ευημερία. Αλλά αντιλήφθηκε πρώτος, ήδη από το φθινόπωρο του 2010, ότι η συναίνεση θα μπορούσε να επισφραγιστεί μόνο με τη σύσταση οικουμενικής κυβέρνησης ή με τη διενέργεια δημοψηφίσματος. Προσπάθησε να κάνει και τα δύο, αλλά απέτυχε και στα δύο.
«Το δημοψήφισμα θα γίνει κάποια στιγμή, μην έχετε καμία αμφιβολία. Αποκλείεται να μη γίνει. Είναι κάτι που χρειάζεται ο ελληνικός λαός», έλεγε πολύ πριν από το 2015.
Οταν παραιτήθηκε, σχηματίστηκε κυβέρνηση ευρείας συνεργασίας ΠΑΣΟΚ – Ν.Δ. – ΛΑΟΣ (η κυβέρνηση Παπαδήμου), την οποία μετά τις διπλές εκλογές του 2012 διαδέχθηκε η κυβέρνηση Σαμαρά – Βενιζέλου, που κυβέρνησε έως το 2015. Αμέσως μετά, η επιτάχυνση των γεγονότων οδήγησε στο δημοψήφισμα επειδή ο Αλέξης Τσίπρας δεν συναινούσε στη συνέχιση του προγράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής χωρίς μια γενναία περικοπή του χρέους (που όμως οι εταίροι θεωρούσαν πρόωρη). Ουσιαστικά, η βαθύτερη αιτία που το δημοψήφισμα παρέμενε στον αέρα ήταν η οξεία αδυναμία εθνικής συναίνεσης. Με διάφορες αφορμές σε διαφορετικές εποχές η Αθήνα «κλωτσούσε» τη λιτότητα. Για τον Παπανδρέου το δημοψήφισμα ήταν ο εμβρυουλκός της συναίνεσης. Κι αν ο λαός ψήφιζε «Οχι»; Το καλοκαίρι του 2015 η Αριστερά και η συνεργαζόμενη μαζί της ακραία Δεξιά των ΑΝΕΛ αναγκάστηκαν να ερμηνεύσουν το «Οχι» ως «Ναι στην Ευρώπη, αλλά με λίγη ακόμη διαπραγμάτευση» και σηματοδότησαν έτσι την αργοπορημένη προσχώρησή τους στη συνέχιση του προγράμματος. Μπήκαν τελευταίοι στον χορό της συναίνεσης, αλλά χόρεψαν καλύτερα απ’ όλους…
Επομένως, εκείνο που θέλει να πει ο Παπανδρέου είναι ότι η συναίνεση που προσπάθησε μάταια να εξασφαλίσει με ένα τηλεφώνημα πέντε λεπτών στον Αντώνη Σαμαρά τον Ιούνιο του 2011 (πράξη που μπορεί να ήταν αιφνιδιαστική και απροετοίμαστη, αλλά στη λογική της ήταν σωστή) χρειάστηκε πέντε ολόκληρα χρόνια για να γίνει αποδεκτή από όλες τις παρατάξεις. Τρία χρόνια μετά το δράμα του ’15, η Ελλάδα βγήκε από το τρίτο μνημόνιο χωρίς να χρειαστεί τέταρτο, επιβεβαιώνοντας τον πρώην υπουργό Οικονομικών Γιώργο Παπακωνσταντίνου που έλεγε ότι «η χώρα μπορεί να ορθοποδήσει σε τρία χρόνια». Η κρίση θα μπορούσε θεωρητικά να κρατήσει όσο κράτησε στην Ιρλανδία και στην Πορτογαλία, δηλαδή τρία χρόνια, αλλά στην Ελλάδα κράτησε οκτώ. Αυτό ήταν το τίμημα της εθνικής δυσανεξίας στη συναίνεση.
Εφόσον λοιπόν η συναίνεση είναι χρυσάφι για τη χώρα, γιατί ο Παπανδρέου δεν συναίνεσε σε μια μείζονα μεταρρύθμιση που ο ίδιος υποστηρίζει επί δεκαετίες; Γιατί δεν ψήφισε στη Βουλή τα παραρτήματα ξένων ΑΕΙ; Το 2008 όταν ήταν πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, στο πλαίσιο της Επιτροπής για την Αναθεώρηση του Συντάγματος που προωθούσε η Νέα Δημοκρατία με εισηγητή τον Προκόπη Παυλόπουλο, ήταν έτοιμος να υποστηρίξει την αλλαγή του άρθρου 16, αλλά υπαναχώρησε.
Οι παλινωδίες για τα ΑΕΙ
Οι πολιτικοί φίλοι του υποστηρίζουν ότι το ΠΑΣΟΚ αποχώρησε από τη διαδικασία έπειτα από λαθροχειρίες που έγιναν στην Επιτροπή Αναθεώρησης από τη Ν.Δ. σε ό,τι αφορούσε το θέμα των δασικών χαρτών (άρθρο 24 του Συντάγματος). Υπενθυμίζουν ότι στην Αναθεώρηση του 1998, σε πρόταση της Ν.Δ., ο Παπανδρέου ψήφισε υπέρ της αλλαγής του άρθρου 16, παρά τη διαφορετική θέση του κόμματός του. Κάποια άλλα στελέχη του ΠΑΣΟΚ, όμως, υπενθυμίζουν ότι μετά την ήττα του 2007 ο Παπανδρέου δεν ήθελε να προσφέρει συναίνεση στην κυβέρνηση Καραμανλή για την αλλαγή του άρθρου 16, διακινδυνεύοντας την ενίσχυση της εσωκομματικής αντιπολίτευσης.
Σήμερα ο Παπανδρέου πιστεύει ότι χωρίς αναθεώρηση του άρθρου 16 η ίδρυση μη κρατικών – μη κερδοσκοπικών πανεπιστημίων θα καταλήξει στη «νομιμοποίηση της ασυδοσίας». Επιπλέον, εκτιμά ότι υπάρχουν τέσσερις προϋποθέσεις για να «περπατήσει» μια τέτοια μεταρρύθμιση. Πρώτον, η απελευθέρωση των δημοσίων πανεπιστημίων από τον «ασφυκτικό έλεγχο» του κράτους, δεύτερον, η δυνατότητα των δημοσίων πανεπιστημίων να ιδρύουν παραρτήματα, τρίτον, η απελευθέρωση του Λυκείου από την εισαγωγή στα πανεπιστήμια και τέταρτον, η θεσμοθέτηση του Εθνικού Απολυτηρίου κατά το πρότυπο του Διεθνούς Απολυτηρίου (International Baccalaureate) που αναγνωρίστηκε στην Ελλάδα όταν ήταν ο ίδιος υπουργός Παιδείας τo 1995.
Ο Παπανδρέου καταφέρεται συχνά κατά των πελατειακών σχέσεων και ιδίως κατά των «κονέ», όπως έλεγε χαρακτηριστικά σε ομιλίες του πριν εκλεγεί πρωθυπουργός, αλλά κατηγορήθηκε πρόσφατα ότι ο γιος του, Ανδρέας Παπανδρέου, διορίστηκε διευθύνων σύμβουλος του Εθνικού Κήπου κατόπιν δικού του τηλεφωνήματος στον Χάρη Δούκα. Στο συνέδριο της «Κ» διέψευσε ότι έγινε κάτι τέτοιο και υπερασπίστηκε το παιδί του λέγοντας ότι προσλήφθηκε αξιοκρατικά. Δεν διέψευσε, όμως, ότι εκτιμά τον δήμαρχο Αθηναίων, τον οποίο παρακολουθεί από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε την ευθύνη του τομέα ενέργειας του ΠΑΣΟΚ, επί προεδρίας Φώφης Γεννηματά. Ο Παπανδρέου λέει σε συνομιλητές του ότι ο Δούκας έχει διαμορφώσει μια «νέα ολιστική πρόταση για τον δήμο του μέλλοντος» με επίκεντρο την πράσινη ανάπτυξη. Οι καχύποπτοι, βεβαίως, διαδίδουν ότι ο Παπανδρέου προωθεί τον Δούκα για να ηγηθεί μιας «ομπρέλας» που θα περιλαμβάνει το ΠΑΣΟΚ και τον ΣΥΡΙΖΑ.
Από το Καστρί στη Γλυφάδα
Ακόμη κι αν υπερβάλλουν όσοι του αποδίδουν πράσινα οράματα για το μέλλον της Κεντροαριστεράς, μιλάμε για έναν πολιτικό 72 ετών, που δεν είναι παλαίμαχος και δεν δίστασε να θέσει υποψηφιότητα για την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ απέναντι στον κατά 27 χρόνια νεότερό του Νίκο Ανδρουλάκη. «Κι όμως», λένε οι φίλοι του, «λίγοι 45άρηδες είναι πιο δραστήριοι και έχουν καλύτερη φυσική κατάσταση από τον Γιώργο». Τα τελευταία οκτώ χρόνια άλλαξαν πολλά. Από το Καστρί, όπου έζησε μια ολόκληρη ζωή, μένει τώρα στη Γλυφάδα με τη σύντροφό του Γουέντι Κόνελι, ενώ προσέχει τη μητέρα του, Μαργαρίτα Παπανδρέου, που ζει μαζί του έχοντας κλείσει τα 100. Η γυμναστική, το πολυσυζητημένο κανό, τα ταξίδια στο εξωτερικό, το διάβασμα και το πράσινο τσάι ουδέποτε εγκαταλείφθηκαν, ενώ φαίνεται να ακολουθεί με άνεση τις πιο προηγμένες δίαιτες.
Ακόμη και οι αντίπαλοί του συμφωνούν ότι ο Παπανδρέου είχε την τάση να εντοπίζει γρήγορα δυτικούς νεωτερισμούς και να τους εισάγει στην ατζέντα του – έστω και πλημμελώς αφομοιωμένους. Οταν έγινε πρώτη φορά υπουργός Παιδείας, το 1988, έγινε χαλασμός επειδή διόρισε σύμβουλό του τον Γρηγόρη Βαλλιανάτο, που ήταν στέλεχος της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς και πρόεδρος του Απελευθερωτικού Κινήματος Ομοφυλοφίλων Ελλάδος (ΑΚΟΕ). Σήμερα ο Στέφανος Κασσελάκης είναι αρχηγός του ΣΥΡΙΖΑ, ενώ πρόσφατα ψηφίστηκε ο γάμος ομοφύλων. Μεγάλη φασαρία έγινε την ίδια εποχή επειδή υποστήριξε την αποποινικοποίηση της κάνναβης. Μόλις πρόσφατα κυκλοφόρησε στα φαρμακεία το πρώτο σκεύασμα φαρμακευτικής κάνναβης. Και όταν το 2004 αναφερόταν στην «πράσινη ανάπτυξη», μερίδα του Τύπου απαντούσε με τη φράση: «Πράσινα άλογα». Σήμερα δεν υπάρχει πολιτικός που να μην είναι «πράσινος». Θα δικαιωθεί ακόμη και για το μνημόνιο που «έφερε»; Μάλλον δεν πρόκειται να συναινέσουμε σε μια απάντηση πριν κλείσει και ο ίδιος τα 100.