«Πολλ’ οἶδ’ ἀλώπηξ, ἐχῖνος δέ ἓν, μέγα.» (1) Αρχίλοχος (680-630 π.Χ.)
Ο στίχος αυτός αντιπαραθέτει δύο προσεγγίσεις. Ο σκαντζόχοιρος, συντηρητικός και συγκεντρωτικός, υιοθετεί μία και μόνη στάση στις όποιες προκλήσεις. Η αλεπού, χαοτική και καινοτόμος, ερευνά ταυτοχρόνως πολλές δυνατότητες. Ο πολυμήχανος Οδυσσεύς, σύμβολο της ελληνικής ιδιοσυγκρασίας, αντιστοιχεί στην αλεπού.
Πώς τοποθετείται η σύγχρονη Ελλάδα στη διχοτομική αυτή διάκριση; Στην εξωτερική μας πολιτική η στρατηγική εμπνέεται σαφώς από τον εχίνο: «ἓν, μέγα» γνωρίζει και ακολουθεί με εμμονή, συνέχεια και συνέπεια: το διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο.
Παραδόξως, στην απέναντι πλευρά του Αιγαίου κυριαρχεί η αλωπέκειος στρατηγική. Η Τουρκία επινοεί κάθε τόσο διαφορετική τακτική. Ο κατάλογος των όσων «οἶδ’ ἀλώπηξ» είναι μακρύς. Τα εναλλασσόμενα διπλωματικά και επικοινωνιακά όπλα δεν είναι, ασφαλώς, εξίσου ισχυρά με την ελληνική επένδυση στο δίκαιο· ερευνούν, όμως, τις όποιες αδυναμίες του αντιπάλου. Οι διαδοχικές αμφισβητήσεις δεν επιτυγχάνουν τον μέγιστο στόχο· αθροιζόμενες, όμως, οι διπλωματικές και επικοινωνιακές παρεμβάσεις μετατοπίζουν σταδιακά το μέτωπο της αντιπαράθεσης εις βάρος της Ελλάδος. Ελλοχεύει, επίσης, ο κίνδυνος η τουρκική πρωτοβουλία να συναντήσει, έστω τυχαία ή συγκυριακά, κάποιο ρήγμα στην πανοπλία του εχίνου, όπως έγινε το 1974.
Βέβαια, μετά την εισβολή στην Κύπρο, η Τουρκία δεν έχει στο ενεργητικό της κάποια ανάλογη επιτυχία. Αντιθέτως, η ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ενωση, χάρη στην επιδέξια αξιοποίηση των ευρωπαϊκών και διεθνών κανόνων, συνιστά αναμφισβήτητη ελληνική κατάκτηση.
Ποια στρατηγική θα αποβεί μακροπρόθεσμα αποτελεσματική, τα «πολλά» ή το «ἓν, μέγα»;
Στην εξωτερική μας πολιτική η στρατηγική εμπνέεται σαφώς από τον εχίνο: «ἓν, μέγα» γνωρίζει και ακολουθεί με εμμονή, συνέχεια και συνέπεια: το διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο.
Διανύουμε μια περίοδο με εκτεταμένους μετασχηματισμούς. Το διεθνές σύστημα αποσταθεροποιείται. Οι σχέσεις ανάμεσα στον αναπτυγμένο και τον αναπτυσσόμενο κόσμο δοκιμάζονται από την ουκρανική κρίση. Η ευαισθησία στις παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου κλονίζεται. Στις δυτικές χώρες η δημοκρατία μοιάζει να τελεί υπό την πίεση του ανερχόμενου λαϊκισμού. Πόσο σταθερή θα αποδειχθεί η αλληλεγγύη και η τήρηση των υποσχέσεων των συμμάχων μας, στο κλίμα αυτής της πολιτικής και γεωπολιτικής ρευστότητας; Το μεταβαλλόμενο γεωπολιτικό περιβάλλον ευνοεί την πολυμηχανία του Οδυσσέα, τον «αλωπεκισμό».
Δεν είναι εύκολη η ανασυγκρότηση μιας διπλωματικής παιδείας η οποία, με ρίζες σε ευρωπαϊκές παραδόσεις αιώνων, οικοδομήθηκε επί δεκαετίες. Ομως, σήμερα έχει καταστεί μείζον ζήτημα το οποίο, παντού, τίθεται πιεστικά και συζητείται ευρύτατα στους ακαδημαϊκούς και διπλωματικούς κύκλους – επί παραδείγματι, η Γαλλία σχεδιάζει τη διεύρυνση του διπλωματικού της προσωπικού από άλλους χώρους της διοίκησης.
Σε μια τέτοια καινοτόμο κατεύθυνση, η Ελλάδα διαθέτει πλεονεκτήματα. Το βασικό πεδίο καινοτομίας τοποθετείται στους στενούς δεσμούς ανάμεσα στον ελλαδικό και τον διεθνή χώρο, τον οποίο αποτελούν η διασπορά και η ναυτιλία. Οι δύο αυτές δυνάμεις του Ελληνισμού είναι σε άμεση επαφή με τις παγκόσμιες εξελίξεις σε όλους τους τομείς: τεχνολογικό, οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό. Καθώς λειτουργούν σε έντονα ανταγωνιστικό περιβάλλον, μακριά από τους προστατευτισμούς και τις εσωστρέφειες των ελλαδικών δικτύων, έχουν αναπτύξει ιδιαίτερη ικανότητα στον εντοπισμό και την αξιοποίηση των αναδυομένων δυνατοτήτων. Επιπροσθέτως, η επίδραση του Οικουμενικού Πατριαρχείου στη διασπορά λειτουργεί κατευναστικά και ενωτικά, εν αντιθέσει με τις εξαγόμενες ελλαδικές αντεγκλήσεις.
Υπάρχει δομική ασυμβατότητα ανάμεσα στη λογική του εχίνου, δηλαδή της ελληνικής διπλωματικής παράδοσης, και την αλωπέκειο λογική η οποία χαρακτηρίζει τη διασπορά – μέρος της οποίας μπορεί να θεωρηθεί και η ναυτιλία. Η διασπορά είναι ένας Γαλαξίας χωρίς «κέντρο», με στοιχεία ετερογενή και συμπεριφορές πολύμορφες και πολυδιάστατες. Επανειλημμένως έχει επιχειρηθεί να καθυποταγεί στην εντόπια εξωτερική πολιτική, χωρίς το αναμενόμενο αποτέλεσμα. Το ΣΑΕ και η καθοδηγούμενη αντίδραση στο Μακεδονικό συνιστούν διδακτικές αποτυχίες. Η μόνη περίπτωση όπου η ελληνική διασπορά πέτυχε να ενισχύσει αποτελεσματικά τα ελληνικά συμφέροντα ήταν το 1974, στην κυπριακή κρίση, όταν δεν αναμείχθηκε το ελληνικό κράτος.
Η μονομερής στάση του σκαντζόχοιρου δεν επαρκεί. Χρειάζεται πολυμηχανία και πολυπραγμοσύνη – εγγενή συστατικά του Ελληνισμού. Η αλλαγή από την εχίνειο στην αλωπέκειο αντίληψη θα ωφελήσει πολλαπλά, τη διπλωματία ειδικότερα και τον Ελληνισμό γενικότερα.
1. Η αλεπού γνωρίζει πολλά· ενώ ο σκαντζόχοιρος ένα, μέγα.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris 1).