Πρωτόγνωρες ψυχοκοινωνικές προκλήσεις δημιουργούνται την περίοδο έξαρσης της πανδημίας του κορωνοϊού και των lockdowns, ειδικά μεταξύ των νεότερων μελών της κοινότητας. Η σοβαρή κρίση στη δημόσια υγεία αποδεικνύεται ιδιαίτερα αγχογόνος. Φόβος και ανασφάλεια για το μέλλον, στιγματισμός, περιθωριοποίηση ακόμα και βία κατά των φορέων του ιού, στοχοποίηση ηλικιακών κατηγοριών, ένταση της διαδικτυακής εξάρτησης και των διατροφικών διαταραχών, είναι μερικές από τις επιπτώσεις που αφήνουν ήδη το βαρύ αποτύπωμά τους στην ελληνική κοινωνία, που δοκιμάζεται από μια πρωτοφανή τις τελευταίες δεκαετίες υγειονομική κρίση, με συνοδό την αυξημένη απειλή φτώχειας και ανεργίας.
«Ο φόβος για τη νόσο και τις επιπτώσεις της, η ανασφάλεια για το μέλλον, το αίσθημα απώλειας και η διατάραξη της καθημερινότητας δημιουργούν σύγχυση και θυμό, δύσκολα διαχειρίσιμα από ορισμένους. Αυτός ο θυμός εκφράζεται με την ενίσχυση στερεότυπων και κοινωνικό στίγμα προς τους επιβεβαιωμένους ασθενείς COVID-19, τους ύποπτους για τη νόσο, και επεκτείνεται σε φροντιστές, φίλους και συγγενείς αυτών, ενώ συνδέεται και με το εθνικό υπόβαθρο, την καταγωγή και άλλα στοιχεία», λέει στην «Κ» η Αρτεμις Τσίτσικα, αναπλ. καθηγήτρια Παιδιατρικής – Εφηβικής Ιατρικής και επιστημονική υπεύθυνη της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ) στο Νοσοκομείο Παίδων «Παναγιώτη και Αγλαΐας Κυριακού».
Μάλιστα, σύμφωνα με μελέτη ανασκόπησης του μεταπτυχιακού προγράμματος «Στρατηγικές Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας» της Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ, που ανακοινώθηκε στο 13ο «State of the Art» Συνέδριο Εφηβικής Υγείας/Ιατρικής στις 9-11 Οκτωβρίου στην Αθήνα, άτομα με ύποπτα συμπτώματα για λοίμωξη COVID-19 ή διαγνωσμένα με COVID-19 είχαν περισσότερες πιθανότητες να αντιμετωπίσουν λεκτική, ψυχολογική ή/και σωματική βία. Επιπλέον, άτομα με επιβεβαιωμένη λοίμωξη είχαν περίπου 3,5 φορές περισσότερες πιθανότητες να βιώσουν ψυχολογική βία από τον σύντροφό τους και 2,5 φορές περισσότερες πιθανότητες να βιώσουν σωματική βία. Δυστυχώς, η τάση αυτή εκφραζόταν και στα παιδιά, με αύξηση της σωματικής βίας εις βάρος τους, σε ποσοστά από 20% έως 32%, ανάλογα με τον τόπο κατοικίας, το εκπαιδευτικό και οικονομικό επίπεδο των κηδεμόνων κ.ά. «Εχουμε εμπειρία στη μονάδα από γονείς που μπορεί να “κατηγορούν” τα παιδιά τους πως δεν πρόσεχαν και επιμολύνθηκαν με τον ιό. Παιδιά που εξέφραζαν δυσαρέσκεια για το ότι κάποιος από τους γονείς τους ταξίδευε ή ήταν υγειονομικός και τον απέφευγαν ή σε ορισμένες περιπτώσεις έκαναν λεκτικές επιθέσεις και εξέφραζαν έντονο θυμό, δυσκολεύοντας σημαντικά τις σχέσεις και το κλίμα μέσα στην οικογένεια.
Υπάρχουν υπερβολικές αντιδράσεις από τα παιδιά, που μπορεί να εκφράζουν τον πανικό τους με διάφορους τρόπους, όπως υπερβολικό πλύσιμο χεριών, με αποτέλεσμα δερματίτιδες, δυσκολία στη συγκέντρωση στα μαθήματα και γενικότερη αποδιοργάνωση», αναφέρει ενδεικτικά η κ. Τσίτσικα. «Επιπλέον, οι ασθενείς ή άτομα που βρίσκονται σε καραντίνα μπορεί να εκδηλώσουν ντροπή, ενοχή ή να ‘“εσωτερικεύσουν” το στίγμα. Εχουμε δει το στίγμα να αφορά και υγειονομικούς, νοσηλευτές και γενικότερα φροντιστές ατόμων με κορωνοϊό», συμπληρώνει η καθηγήτρια.
Το στίγμα αυτό μπορεί να οδηγεί σε ένα φαύλο κύκλο που δυσκολεύει τον έλεγχο της επιδημίας. Τα θετικά στην COVID-19 άτομα μπορεί να κρύβουν την ασθένεια για να αποφύγουν το στίγμα ή για να μη χάσουν την εργασία τους σε πολύ δύσκολες συνθήκες. Να μην αναζητούν υπηρεσίες υγείας, να μην αυτοπεριορίζονται, να συνεχίζουν να εργάζονται. Ταυτόχρονα, αυτοενοχοποιούνται και αποκτούν τύψεις, ενοχές και αρνητικές σκέψεις που δεν βοηθούν στην υπέρβαση του προβλήματος και στην επιστροφή στην παραγωγική δραστηριότητα και σε πλήρη λειτουργικότητα. Είναι σημαντικό να ενδυναμωθούν όλοι σχετικά με τη διαχείριση πιθανής λοίμωξης. Να μην αισθάνονται ένοχοι και να κατανοήσουν πως αποτελεί πραγματικότητα η πανδημία που πλήττει όλο τον πλανήτη. Μόνο με κοινωνική συνεκτικότητα και υποστήριξη όλων μπορεί να ξεπεραστεί, σημειώνουν οι επιστήμονες.
Οι δύο όψεις του νομίσματος
Η πλευρά αυτή έχει ακόμα μεγαλύτερη σημασία στην περίπτωση των εφήβων και των νέων. «Είναι γεγονός ότι λόγω των ιδιαίτερων αναπτυξιακών τους χαρακτηριστικών (προσκόλληση στον παρόντα χρόνο, πεποίθηση “άτρωτου”, αναζήτηση βραχυπρόθεσμης ωφέλειας για να προκύψει ευφορία) οι νέοι μπορεί να εκφραστούν ακραία, να ρισκάρουν ή να υποτιμήσουν τον κίνδυνο», τονίζει η κ. Τσίτσικα, η οποία διατελεί και πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής (ΕΕΕΙ). «Στην άλλη όψη του ίδιου νομίσματος, οι νέοι έχουν τη δύναμη και την επαναστατικότητα να αντιστέκονται στην αδικία, να υπερασπίζονται έμπρακτα τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα και να μάχονται για το κοινό καλό ενάντια στα στερεότυπα. Η λέξη-κλειδί είναι η ενσυναίσθηση, το να μπαίνεις στη θέση του άλλου και να έχεις ενδιαφέρον για τους λιγότερο ευνοημένους κατά την τρέχουσα κατάσταση, όπως για τους ηλικιακά μεγαλύτερους. Το στοίχημα είναι να τους εμπνεύσουμε και να τους εμπλέξουμε ως κοινωνία», συμπληρώνει η πρόεδρος της ΕΕΕΙ.
Απ’ αυτή τη σκοπιά υπογραμμίζεται ως ιδιαίτερα σημαντικό να μη στιγματίζονται συλλήβδην οι νέοι ως «ανίκανοι και ανεύθυνοι», «αναίσθητοι» και «απρόσεκτοι», «υπεύθυνοι για την εξάπλωση της ασθένειας» κ.λπ. με αφορμή ορισμένες εκδηλώσεις. Ποιος θα ήθελε ένα υγειονομικό ρήγμα γενεών;
«Σε περιόδους κρίσης και μεγάλων δυσκολιών στοχεύουμε στην ενίσχυση των θετικών συμπεριφορών. Αντί να βάζουμε τους εφήβους και τους νέους “απέναντι”, είναι πιο αποτελεσματικό να συμβάλλουμε στην ανάδειξη των πιο θετικών τους στοιχείων», τονίζει η κ. Τσίτσικα.
Βεβαίως, οι συνθήκες είναι συχνά ασφυκτικές. Την περίοδο του πρώτου lockdown, τετραπλασιάστηκαν οι κλήσεις στην τηλεφωνική γραμμή «ΜΕΥποστηρίζω» 8001180015, κυρίως από γονείς αγοριών. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΜΕΥ, παιδιά με προϋπάρχουσα διαδικτυακή συμπεριφορά εξάρτησης, παρουσίασαν επιδείνωση με σημαντική σωματική επιβάρυνση, έλλειμμα σωματικής άσκησης και κατανάλωση ανθυγιεινών τροφών, διαταραχές ύπνου και αναστροφή του ωραρίου, παραμέληση της σωματικής υγιεινής.