Φορώντας φωσφορούχο γιλέκο και κράνος προστασίας, ο Απόστολος Καραγιαννίδης ατενίζει τη θέα από τις εγκαταστάσεις της ΕΥΔΑΠ στον Ακροκέραμο Κερατσινίου. Σε απόσταση μικρότερη των δύο ναυτικών μιλίων βρίσκεται η Ψυττάλεια. Ενας υπεραιωνόβιος φάρος από λαξευμένη πέτρα ξεπροβάλλει στην κατάφυτη βορειοανατολική πλευρά της. Από αυτή τη θέση τίποτα δεν μαρτυρά ότι η αντικρινή νησίδα αποτελεί το χωνευτήρι των λυμάτων της Αττικής. Είναι 7.30 το πρωί και ο διδακτορικός φοιτητής Χημείας περιμένει το καραβάκι που θα τον περάσει απέναντι, για να παραλάβει και να φυλάξει στο μαύρο ισοθερμικό κουτί του ένα πολύτιμο φορτίο.
Στο Κέντρο Επεξεργασίας Λυμάτων Ψυττάλειας μεταφέρονται με υποθαλάσσιους αγωγούς κατά μέσον όρο 730.000 κυβικά μέτρα λυμάτων ημερησίως – πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες μονάδες στην Ευρώπη. Ο κ. Καραγιαννίδης αναδεύει προσεκτικά ένα μεγάλο δοχείο από τον αυτόματο δειγματολήπτη της εγκατάστασης που περιέχει το σύνθετο δείγμα ενός 24ώρου και με ένα χωνί γεμίζει ένα μπουκάλι 1,5 λίτρου. Επειτα το τοποθετεί στο μαύρο κουτί, πλάι σε έξι παγοκύστες και ένα θερμόμετρο το οποίο πρέπει να δείχνει θερμοκρασία στους 4 βαθμούς Κελσίου. Θα διασχίσει με αυτό όλη την πόλη, μέχρι το εργαστήριο Αναλυτικής Χημείας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου. Από τον περασμένο Οκτώβριο, αυτό είναι το καθημερινό πρωινό δρομολόγιό του στον καιρό της πανδημίας.
«Μπορούμε από τον θησαυρό πληροφοριών που κρύβει ένα δείγμα να καταλάβουμε πώς ο κόσμος αντιδρά».
Στο εργαστήριο τον υποδέχεται η υποψήφια διδάκτωρ Κατερίνα Γαλάνη. Θα λάβει μόλις 100 ml από το 1,5 λίτρο και θα τα μοιράσει σε δύο φυγοκεντρικούς σωλήνες. Από αυτή την ποσότητα, έπειτα από διαδοχικά στάδια επεξεργασίας τα οποία συνολικά διαρκούν έως και εννέα ώρες, θα προκύψει η πληροφορία για τη συγκέντρωση του ιικού φορτίου του SARS-CοV-2 στα λύματα του λεκανοπεδίου της Αττικής. Αυτό το αποτύπωμα, συγκρινόμενο με τα αποτελέσματα προηγούμενων ημερών και εβδομάδων, δείχνει την τάση διασποράς της νόσου COVID-19 προτού αυτή εκφραστεί σε νέες εισαγωγές στα νοσοκομεία. Για τους ερευνητές που κάνουν τις αναλύσεις αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο πρόγνωσης. Μια ματιά στον μικρόκοσμο που δίνει κρίσιμα στοιχεία για τον δικό μας κόσμο.
«Τα λύματα συγκεντρώνουν όλη την καθημερινότητά μας. Ο,τι κάνουμε όλη μέρα και σε ποια κατάσταση υγείας βρισκόμαστε. Μπορούμε από τον θησαυρό πληροφοριών που κρύβει ένα δείγμα ανεπεξέργαστου λύματος να καταλάβουμε πώς ο κόσμος αντιδρά και συμπεριφέρεται κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες», λέει στην «Κ» ο επικεφαλής του εργαστηρίου, καθηγητής Αναλυτικής Χημείας Νίκος Θωμαΐδης.
«Είναι μοντέλο πρόβλεψης. Αυτό που βλέπουμε στα δείγματα των λυμάτων αποτυπώνει μια εικόνα που θα προκύψει αργότερα, κάποιες μέρες μετά, μέσα από τα τεστ που γίνονται», προσθέτει η κ. Γαλάνη.
«Ολα συνυπολογίζονται»
Οπως εξηγεί ο κ. Θωμαΐδης, τα στοιχεία που συλλέγονται αξιολογούνται αργότερα μαζί με άλλους παράγοντες –όπως την πίεση που δέχονται τα νοσοκομεία– στις αποφάσεις για τη λήψη πρόσθετων περιοριστικών μέτρων. «Ολα συνυπολογίζονται», λέει. «Την περίοδο 20 Οκτωβρίου με 3 Νοεμβρίου εμφανίστηκε ξαφνικά πολύ υψηλό ιικό φορτίο στα λύματα της Αττικής. Η επόμενη έκρηξη έγινε την τρίτη εβδομάδα του Ιανουαρίου. Ενώ φαινόταν μια σταδιακή μικρή αύξηση της τάξεως του 10% έως 25% από εβδομάδα σε εβδομάδα, ξαφνικά πήγε στο 80% και στο 205% την επόμενη εβδομάδα. Αρα εκεί έγινε εκτεταμένη διασπορά. Επειτα από κάποιες ημέρες ελήφθησαν ορισμένα περιοριστικά μέτρα, τα οποία δεν φαίνεται να απέδωσαν στον βαθμό που θα θέλαμε. Ηταν δεδομένο ότι θα αυξηθεί η πίεση στο σύστημα υγείας».
Αυτό που εξακολουθεί να τον ανησυχεί είναι ότι, παρά τα προηγούμενα περιοριστικά μέτρα, από τότε που καταγράφηκε η έκρηξη παρατηρείται μια μεσοσταθμική μείωση περίπου στο 20%. Οπως φαίνεται, η διασπορά του ιού δεν έχει ανακοπεί στον επιθυμητό βαθμό.
Νέα δεδομένα
Το εργαστήριο Αναλυτικής Χημείας ασχολείται με την επιδημιολογία λυμάτων για περισσότερα από 15 έτη. Τα τελευταία δέκα χρόνια οι ερευνητές του παρακολουθούν τα λύματα της Αττικής για την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την ψυχική υγεία, τη χρήση ναρκωτικών ουσιών, αλλά και καθημερινές συνήθειες των πολιτών, όπως το κάπνισμα ή η κατανάλωση αλκοόλ. Ο κ. Θωμαΐδης λέει ότι οι δειγματοληψίες είχε καθιερωθεί να γίνονται τον Μάρτιο και τον Απρίλιο, καθώς αυτή η περίοδος θεωρείται «ουδέτερη» ως προς τη χρήση αντιβιοτικών και άλλων ουσιών, η κατανάλωση των οποίων μπορεί να έχει εποχικό χαρακτήρα. Ακόμη, αυτό είναι ένα χρονικό διάστημα που δεν συμπίπτει με κάποια μεγάλη γιορτή ή με περίοδο διακοπών.
Η πανδημία του νέου κορωνοϊού, όμως, άλλαξε αυτά τα δεδομένα. Προέκυψε η ανάγκη συνεχούς επιτήρησης. Αφού το εργαστήριο ανέπτυξε τη μέθοδο ανάλυσης του ιικού φορτίου στα λύματα, από το πρώτο κύμα μέχρι και σήμερα παρακολουθεί τακτικά και καταγράφει την εξέλιξη της πανδημίας στην κοινότητα.
Από το δείγμα του 1,5 λίτρου που φθάνει καθημερινά στο εργαστήριο μπορεί να λαμβάνεται μια μικρή ποσότητα για τη μοριακή ανάλυση που σχετίζεται με την πανδημία, αλλά το υπόλοιπο υλικό δεν μένει αναξιοποίητο. Φυλάσσεται και ένα τμήμα του χρησιμοποιείται για τις χημικές αναλύσεις των ερευνητών.
«Το λύμα είναι ένας θησαυρός. Μπορείς να παρακολουθήσεις τη διακύμανση σε διάφορες χημικές ουσίες, να βγάλεις πολλά χρήσιμα συμπεράσματα και για την έκθεση του πληθυσμού σε αυτές, για το άγχος, την κατανάλωση φαρμάκων, την κατάχρηση ναρκωτικών. Μπορεί να δώσει αποτελέσματα σε πολλά διαφορετικά πεδία», λέει η κ. Γαλάνη. Πέρα από το ζήτημα της εξάπλωσης του νέου κορωνοϊού, αυτές οι ξεχωριστές αναλύσεις προσφέρουν μια εικόνα για το πώς η πανδημία και ο εγκλεισμός έχουν επιδράσει στην ψυχολογία και στις ζωές μας.
Η εκτίναξη χρήσης αντικαταθλιπτικών και ο γρίφος της κοκαΐνης
Μελετώντας τις χημικές αναλύσεις από το διάστημα του πρώτου κύματος, ο κ. Θωμαΐδης κατέληξε σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα. «Το σημαντικό εύρημα της πρώτης περιόδου, τον Μάρτιο του 2020 σε σχέση με τον Μάρτιο του 2019, ήταν η αύξηση των αντικαταθλιπτικών και αγχολυτικών», λέει για το διάστημα που ίσχυσαν τα πρώτα περιοριστικά μέτρα σε όλη τη χώρα. Πρώτη φορά είχε εντοπίσει αυτή την αυξητική τάση το 2012. Η ανοδική πορεία συνεχίστηκε το 2013 και το 2014, συνδυαζόμενη και με την κορύφωση της οικονομικής κρίσης. «Στη συνέχεια υπήρξε μια μικρή ύφεση σε κάποιες δραστικές ουσίες της τάξεως του μείον 20% με μείον 30%, αλλά ποτέ δεν επανήλθαμε έκτοτε στην προ του 2012 εποχή. Το 2020, υπό τις νέες συνθήκες της πανδημίας, η χρήση κάποιων δραστικών εκτινάχθηκε», λέει. Κατά τους θερινούς μήνες καταγράφηκε πτώση, αλλά το δίμηνο Νοεμβρίου – Δεκεμβρίου παρατηρήθηκε εκ νέου αύξηση στην κατανάλωση αντικαταθλιπτικών.
Μεγάλη αύξηση παρατηρήθηκε πάντως και στη χρήση της κοκαΐνης. «Αρχικά τη συνδυάσαμε με την πανδημία και τον εγκλεισμό», λέει ο κ. Θωμαΐδης. «Φαίνεται όμως ότι πρόκειται για ένα πανευρωπαϊκό φαινόμενο και σχετίζεται με την αύξηση της διακίνησης κατά το ίδιο διάστημα. Εμείς βλέπουμε από τις αναλύσεις σε πραγματικό χρόνο ένα φαινόμενο το οποίο οι διωκτικές αρχές ίσως εντοπίσουν έπειτα από μερικούς μήνες».
Αλλο εύρημα ήταν η αύξηση των αντιικών φαρμάκων κατά τον Μάρτιο του 2020, η οποία δεν είχε παρατηρηθεί σε προηγούμενες χρονιές. Ο καθηγητής Αναλυτικής Χημείας εξηγεί ότι αυτό οφείλεται στα θεραπευτικά σχήματα που δοκίμαζαν οι γιατροί στα νοσοκομεία για να αντιμετωπίσουν έναν άγνωστο και απρόβλεπτο ιό. Υπήρχε και κάτι ακόμη που βρήκαν στα λύματα του λεκανοπεδίου οι ερευνητές. «Χρήση απολυμαντικών, βιοκτόνων, γιατί όλοι ψέκαζαν, ράντιζαν, απολύμαιναν. Ολα αυτά κατέληγαν στο αποχετευτικό σύστημα και τα είδαμε στα λύματα της Ψυττάλειας. Αρα, το χημικό περιβάλλον άλλαξε επειδή άλλαξε και η συμπεριφορά μας μέσα στην πανδημία».
Η ανάλυση
«Δίνουμε αποτελέσματα που θα επηρεάσουν στη λήψη αποφάσεων. Γίνονται όλα προσεκτικά, με πρωτόκολλο».
Στο εργαστήριο Αναλυτικής Χημείας του ΕΚΠΑ, η κ. Γαλάνη δείχνει στην «Κ» τα βήματα της έρευνας στο δείγμα που μόλις έχει παραλάβει από την Ψυττάλεια. «Οταν πάρουμε τα 50 ml από το 1,5 λίτρο, κάνουμε την πρώτη φυγοκέντρηση για να απομακρυνθούν κάποια στερεά σωματίδια που υπάρχουν μέσα στο δείγμα του λύματος. Αφού φύγουν και αυτά, παίρνουμε το υπερκείμενο υγρό που ουσιαστικά δεν έχει κανένα στερεό κομμάτι», λέει. Ακολούθως αυτό θα αναμειχθεί με διαλύτες, θα ομογενοποιηθεί και θα φυγοκεντρηθεί για δύο ώρες ώστε να καταβυθιστεί η ιική πληροφορία που υπάρχει στο λύμα. «Θα αποχύσουμε την ποσότητα που υπάρχει μέσα σε αυτό το φιαλίδιο και θα κάνουμε ανασύσταση. Από εκεί θα προκύψουν 500 μικρολίτρα. Είναι απαραίτητη διαδικασία για να μειώσουμε τον όγκο και να έχουμε καλύτερα αποτελέσματα στο τέλος», εξηγεί.
Η κ. Γαλάνη τους τελευταίους μήνες ασχολείται αποκλειστικά με την ανίχνευση του ιικού φορτίου στα λύματα. «Είναι πάρα πολύ μεγάλη η ευθύνη», επισημαίνει. «Γενικότερα στις αναλύσεις που κάνουμε στο εργαστήριο χρησιμοποιούμε πολύ μικρούς όγκους και εξάγουμε πολύ σημαντικά συμπεράσματα. Δίνουμε αποτελέσματα που θα επηρεάσουν στη λήψη αποφάσεων. Γίνονται όλα προσεκτικά, με πρωτόκολλο, δεν παρεκκλίνουμε καθόλου και τηρούμε όλες τις απαραίτητες προδιαγραφές για να είμαστε σίγουροι ότι τα αποτελέσματα που δίνουμε είναι αξιόπιστα».
Τον περασμένο μήνα ο ΕΟΔΥ ανακοίνωσε τη δημιουργία Εθνικού Δικτύου Επιδημιολογίας Λυμάτων με τη συμμετοχή των εργαστηρίων στην Αθήνα, στην Πάτρα, στη Θεσσαλονίκη, στη Θεσσαλία και στην Κρήτη. «Η επιδημιολογία των λυμάτων, σύμφωνα με τα διεθνή επιστημονικά δεδομένα, αποτελεί πολύτιμο εργαλείο έγκαιρης διάγνωσης και παρακολούθησης της διασποράς του ιού και του μεγέθους του ιικού φορτίου στην κοινότητα και συμπληρώνει αποτελεσματικά την κλασική ιατρική επιδημιολογική επιτήρηση και κλινική διάγνωση, παρέχοντας πληροφορία για το σύνολο του πληθυσμού», ανέφερε σε σχετική ανακοίνωση.
Μέσω της επιδημιολογίας λυμάτων μπορεί να γίνει και εκτίμηση του αριθμού των ενεργών φορέων του νέου κορωνοϊού στην κοινότητα. Ο κ. Θωμαΐδης επισημαίνει ότι η κύρια χρησιμότητα των αναλύσεων στα λύματα είναι η παρατήρηση της τάσης, δηλαδή το πώς αλλάζουν τα μεγέθη από μέρα σε μέρα, από εβδομάδα σε εβδομάδα. «Είναι ένα εργαλείο έγκαιρης προειδοποίησης», λέει.