Ποια Ελλάδα θα υπάρχει άραγε το 2121; Oχι απλώς ως «γεωγραφική έκφραση» (όπως είπε για την Ιταλία ο Μέτερνιχ). Ούτε απλώς ως άθροισμα πληθυσμών με τοπικά έθιμα και τοπική κουζίνα. Αλλά ως κρατική οντότητα.
Το θέμα μπορεί να προσεγγιστεί μόνο με εικασίες και με αφετηρία τις τάσεις που παρατηρούνται σήμερα ή μπορούν να προβληθούν στο κοντινό μέλλον. Από την άποψη αυτή, φαίνεται καθοριστική η συνάρτηση τριών παραγόντων, που είναι (α) η επιβίωση γενικά των εθνικών κρατών, καθώς και (β) η συνεχιζόμενη σημασία της θρησκείας ως συστατικού ειδικά της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας, σε σύγκριση με (γ) τη γλώσσα.
Θα υπάρχει, λοιπόν, το 2121 η Ελλάδα ως εθνικό κράτος των Ελλήνων; Για όποιον δεν πιστεύει ότι οι Eλληνες αποτελούν είδος μοναδικό, αν όχι και… εξωγήινο, το ερώτημα μπορεί να εξεταστεί μόνο στο γενικότερο πλαίσιο της επιβίωσης ή μη των εθνικών κρατών.
Δεν ενδιαφέρουν εδώ ιδεολογικές προτιμήσεις που μπορεί να έχει ο καθένας μας. Ενδιαφέρει μόνο ότι δεν ενισχύθηκαν, ούτε προβλέπεται ότι θα ενισχυθούν σε αποφασιστικό βαθμό οι τάσεις υπέρβασης των εθνικών κρατών από παγκόσμιους οργανισμούς ή υπερεθνικές ενότητες, όπως κατεξοχήν η Ε.Ε. Εντελώς αντίθετα, στην τωρινή πανδημία πρωταγωνίστησαν και πρωταγωνιστούν, χωρίς ενδοιασμούς ούτε περιορισμούς, τα κυρίαρχα κράτη – δηλαδή τα εθνικά. Κορυφαίο παράδειγμα ο λεγόμενος «εθνικισμός των εμβολίων», που συνεχίζεται ακάθεκτος παρά τις ομόθυμες καταγγελίες.
Τόσο αυτός όσο και πλήθος μέτρων διαφορετικής μεταχείρισης των πολιτών από τους αλλοδαπούς επιβεβαιώνουν εμπράκτως την εθνική αλληλεγγύη. Το εθνικό κράτος εξακολουθεί να προσφέρει στην πράξη την πιο αξιόπιστη υπόσχεση αλληλεγγύης.
Ποια άλλη υπόσχεση αλληλεγγύης θα μπορούσε τάχα να υποκαταστήσει την εθνική ως εναλλακτική νομιμοποίηση της κρατικής υπόστασης και επιβολής; Από τις γνωστές και δοκιμασμένες, μόνο η θρησκεία. Οι σήμερα κοσμικές δυτικές δημοκρατίες δεν αποκλείεται να αναζητήσουν καταφύγιο στις χριστιανικές τους καταβολές, όταν απειληθούν ατομικά δικαιώματα και ειδικά τα ίσα δικαιώματα των γυναικών από μεγάλη αύξηση του ποσοστού των μουσουλμάνων πολιτών. Ιδίως αν αυτοί είναι τηλεκατευθυνόμενοι εκ του ασφαλούς από έξω, από κάποιον σαν τον Ερντογάν σήμερα.
Στην Ελλάδα, όμως, ουδέποτε παραμερίστηκε η θρησκεία από έναν εθνικισμό καθαρά κοσμικό. Μεταξύ δυτικών δημοκρατιών, μόνο στην Ελλάδα υπάρχει πλειοψηφία (54%) που δηλώνει ότι είναι «πολύ σημαντικό» κάποιος να είναι Χριστιανός για να είναι «αληθινά Eλληνας». Η ασυναγώνιστη υπεροχή της Ορθοδοξίας δεν έχει προσεχθεί αρκετά. Η Ορθοδοξία μας προσφέρει προπαντός μία ταυτότητα. Ταυτότητα ανέξοδη, χωρίς αξιόλογες δεσμεύσεις, ούτε απαγορεύσεις.
Κατεξοχήν επίκαιρο παράδειγμα αποτελεί η νηστεία, ως σκέτη τυπολατρία χωρίς σύνδεση με το αρχικό νόημα. Αρκεί να θυμηθούμε ότι την είχε συστήσει ως… μέθοδο αδυνατίσματος ο αξέχαστος Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, ειδικός στο ζήτημα «ταυτότητα».
Μπορεί λοιπόν να πιθανολογήσει κανείς ότι η ορθόδοξη ταυτότητα των Νεοελλήνων θα αντέξει άλλα 100 χρόνια, αποκλείοντας την ισότιμη ενσωμάτωση και, ακόμη περισσότερο, την αφομοίωση αξιόλογου αριθμού αλλοθρήσκων και προπαντός μουσουλμάνων.
Μοιάζει όμως αμφίβολο αν η ελληνική γλώσσα, μολονότι πολύ αρχαιότερη, μπορεί να αποδειχθεί εξίσου ανθεκτική με την Ορθοδοξία. Αρκεί μια ματιά στο σήμερα. Παρά την τυπική εκπαίδευσή τους, δημόσια πρόσωπα κάθε λογής –δημοσιογράφοι, υπουργοί, ακόμη και καθηγητές– κάνουν χρήση λέξεων της καθαρεύουσας χωρίς να γνωρίζουν ούτε πώς γράφονται ούτε πώς κλίνονται, ούτε πώς συντάσσονται. Παρά την ελληνική της ρίζα, η πανδημία έφερε την επίσημη χρήση ξένων λέξεων ή εκφράσεων που μπορούσαν πανεύκολα να αποδοθούν στα ελληνικά, όπως τα περίφημα «clusters» στα χωριά μας και οι ηλικίες «60 plus». Ακόμη χειρότερα εμφανίζονται τα ελληνικά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, παρά την τυπική εκπαίδευση των δραστών. Εξακολουθούν εξάλλου τα λεγόμενα Grenglish ή Greeklish, μολονότι έχουν προ πολλού ξεπεραστεί από τις δυνατότητες των υπολογιστών. Αποκλείεται να καταλήξουν να γράφονται γενικά τα ελληνικά με λατινικούς χαρακτήρες;
Oλα αυτά δείχνουν απύθμενη αδιαφορία για το μέλλον της γλώσσας. Eχει καταντήσει να αντιμετωπίζεται η προάσπισή της σαν ατομική υπόθεση ενός μόνο κατ’ επάγγελμα υπερασπιστή της. Στην Ιρλανδία διασώζονται τεχνητά με σημαντικό κόστος, ως πρώτη επίσημη γλώσσα, τα ιρλανδικά κελτικής προέλευσης. Στη Νορβηγία διατηρούνται τεχνητά, με επίσης σημαντικό κόστος, δύο επίσημες γλώσσες, ανάλογες με καθαρεύουσα και δημοτική στα νορβηγικά. Στη σημερινή Ελλάδα μοιάζει αδιανόητη παρόμοια υπερεπένδυση στη γλώσσα.
Ας ελπίσουμε, πάντως, ότι, αν υπάρχουν το 2121 αρκετοί άνθρωποι που θα έχουν λόγο να γιορτάζουν τη συμπλήρωση 300 χρόνων από το 1821, θα το κάνουν με περισσότερη γνώση, επίγνωση και σοβαρότητα από εμάς (και χωρίς την πανδημία ως άλλοθι). Θα έχουν άραγε τότε τον ίδιο ξεχωριστό Εθνικό Yμνο; Μάλλον όχι, αν συνεχιστεί αμέριμνα η δημόσια κακοποίησή του από στρατιωτικά τιμητικά αγήματα που παριστάνουν τις χορωδίες…
* Ο κ. Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος είναι τ. καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Περισσότερα άρθρα του αφιερώματος της «Κ» με τίτλο: «Ελλάδα του ’21, του σήμερα και του αύριο»