«Ο νέος κορωνοϊός θα συνεχίσει να υπάρχει. Αλλά το πιθανότερο είναι λόγω της ανοσίας μέσω νόσησης ή εμβολιασμών να βλέπουμε ολοένα και λιγότερες σοβαρές λοιμώξεις», επισημαίνουν οι ειδικοί επιστήμονες και σημειώνουν ότι διανύουμε μια περίοδο όπου κάθε λίγους μήνες θα εμφανίζεται ένα νέο στέλεχος του SARS-CoV-2.
Οι ειδικοί τονίζουν τη σημασία τής χωρίς καθυστερήσεις χορήγησης της αναμνηστικής δόσης του εμβολίου, καθώς τέσσερις μήνες μετά τον αρχικό εμβολιασμό παρατηρείται κατακόρυφη πτώση των αντισωμάτων. Το γεγονός αυτό και η εμφάνιση του στελέχους «Ομικρον» οδήγησε σε επίσπευση της αναμνηστικής δόσης στους τρεις μήνες από τη δεύτερη δόση. Και σύμφωνα με τους ειδικούς, «είναι απίθανο το στέλεχος “Ομικρον” να διαφεύγει της ανοσίας των εμβολίων». Δύο χρόνια μετά την εμφάνιση του SARS-CoV-2 στη Γουχάν της Κίνας και ένα χρόνο μετά τον πρώτο εμβολιασμό με εγκεκριμένο εμβόλιο (8/12/2020 – Ηνωμένο Βασίλειο), τρεις διακεκριμένοι καθηγητές, οι Δημήτρης Θάνος, Αθανάσιος Τσακρής και Αγγελος Χατζάκης, απαντούν σε ερωτήσεις της «Κ» για τα εμβόλια, τις παραλλαγές του ιού και τα διδάγματα της COVID-19.
Τα διδάγματα της πανδημίας
Στις εκτιμήσεις για την εξέλιξη της πανδημίας, αλλά και στα διδάγματα της COVID-19 για τη διαχείριση μελλοντικών κρίσεων δημόσιας υγείας, αναφέρεται ο καθηγητής Μικροβιολογίας, διευθυντής του Εργαστηρίου Μικροβιολογίας και αντιπρύτανης του ΕΚΠΑ, Αθανάσιος Τσακρής.
– Δύο χρόνια από την αναγνώριση του νέου κορωνοϊού στην Κίνα και τέσσερα πανδημικά κύματα. Tι μάθαμε για την COVID-19;
«Η εξέλιξη αυτής της πανδημίας επιβεβαιώνει ότι ακρογωνιαίος λίθος της δημόσιας υγείας είναι η διαφάνεια, με όλα τα επιστημονικά δεδομένα προσβάσιμα από όλους, και σαφείς οδηγίες για τους πολίτες».
– Σίγουρα έχουμε μάθει πολλά και συνεχίζουμε να μαθαίνουμε. Η επιστημονική πληροφορία που συγκεντρώνεται για την COVID-19 έχει ξεπεράσει κάθε προηγούμενο. Η πανδημία ήρθε να μας θυμίσει και κλασικές γνώσεις που είχαμε απεμπολήσει: τους τρόπους μετάδοσης αναπνευστικών λοιμώξεων και πώς μπορούμε να περιορίσουμε την εξάπλωσή τους, πώς εκδηλώνουν τα επιδημικά τους κύματα οι κορωνοϊοί, όπως και τις δυνατότητες που έχουν να μεταλλάσσονται και να ανασυνδυάζουν το γενετικό τους υλικό. Οι ιδιαιτερότητες με τις οποίες εκδηλώνεται και πόσο απρόβλεπτη είναι η εξέλιξη της λοίμωξης, όμως, εξακολουθούν να δημιουργούν πολλά ερωτήματα. Στην COVID-19 δεν υπάρχει νομοτέλεια: απροσδιόριστοι γενετικοί παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν την εξέλιξη της λοίμωξης πέρα από τις γνωστές παραμέτρους (ηλικία, συννοσηρότητες κ.ά.). Επίσης, πλέον γνωρίζουμε ότι το αποτύπωμά της στην υγεία όσων έχουν νοσήσει ενδέχεται να είναι έντονο και σε βάθος χρόνου, προκαλώντας το post ή long-COVID σύνδρομο.
– Θα ζούμε για πάντα με τον SARS-CoV-2; Πώς θα εξελιχθεί τελικά αυτή η πανδημία;
– Η εξαφάνιση του SARS-CoV-1 δεν πρέπει να μας παρασύρει στο συμπέρασμα ότι το ίδιο θα συμβεί και με τον SARS-CoV-2. Τα χαρακτηριστικά του δείχνουν ότι η πορεία του προσομοιάζει περισσότερο με εκείνη των εποχικών κορωνοϊών: μεταδίδεται κυρίως τις πρώτες μέρες της λοίμωξης ή πριν από την εκδήλωση των συμπτωμάτων, οι μεγάλες εξάρσεις του παρατηρούνται τους φθινοπωρινούς και χειμερινούς μήνες και έχει τη δυνατότητα να μεταλλάσσεται διαρκώς και ανάλογα με την εξελικτική πίεση που δέχεται. Ανοσία αγέλης και τείχος ανοσίας με ανοσολογικούς και ιολογικούς όρους δεν είναι εφικτή για τον SARS-CoV-2. «Ανοσιακό τείχος» μπορούμε να δημιουργήσουμε μόνο στο σύστημα υγείας. Αρα, ο νέος κορωνοϊός θα συνεχίσει να υπάρχει. Αλλά το πιθανότερο είναι στα επόμενα επιδημικά κύματα, λόγω της ανοσίας που θα αναπτύσσουμε μέσω της φυσικής νόσησης ή των εμβολιασμών, να βλέπουμε ολοένα και λιγότερες σοβαρές λοιμώξεις. Επίσης, η συνεχής ανάγκη εξελικτικής προσαρμογής του ενδέχεται να έχει «κόστος» για τον ίδιο τον ιό και θα μπορούσε να οδηγήσει σταδιακά σε ηπιότερες λοιμώξεις. Κάτι τέτοιο φαίνεται στον ορίζοντα για την παραλλαγή «Ομικρον».
– Ποια είναι τα διδάγματα της COVID-19 για το μέλλον;
– Η εμπειρία αυτής της πανδημίας θα έπρεπε να μας έχει ήδη οπλίσει με εργαλεία τα οποία θα χρησιμοποιήσουμε για να αντιμετωπίσουμε τις επόμενες κρίσεις δημόσιας υγείας. Η ανάπτυξη ενός επαρκούς συστήματος επιδημιολογικής επιτήρησης, που θα δίνει εκτεταμένα ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία για την εξέλιξη της πανδημίας, είναι επιβεβλημένη σήμερα αλλά και αναγκαία για το μέλλον, για κάθε επιδημία. Ο SARS-CoV-2 μας έδειξε ότι χρειαζόμαστε καλύτερα οργανωμένη πρωτοβάθμια περίθαλψη, ότι οι κυβερνήσεις πρέπει να δείξουν τη δέουσα προσοχή στις βασικές δομές υγείας. Αυτό σημαίνει: συνεχιζόμενη εκπαίδευση του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού, αξιόπιστες διαγνωστικές τεχνικές, ουσιαστική επικοινωνία ανάμεσα στις βαθμίδες υγείας και διαμόρφωση πρωτοκόλλων που θα διασφαλίζουν μια καλά οργανωμένη εξωνοσοκομειακή περίθαλψη. Eίναι σημαντικό να ενισχυθούν τα προγράμματα επιτήρησης για ιούς που, μεταπηδώντας από ζώα στους ανθρώπους, θα μπορούν να προκαλέσουν επόμενες επιδημίες ή την επόμενη πανδημία. Η εξέλιξη αυτής της πανδημίας επιβεβαιώνει ότι ακρογωνιαίος λίθος της δημόσιας υγείας είναι η διαφάνεια, με όλα τα επιστημονικά δεδομένα προσβάσιμα από όλους, και σαφείς οδηγίες για τους πολίτες.
«Εμβόλιο και μάσκα, η μόνη λύση»
Το νέο στέλεχος «Ομικρον» του SARS-CoV-2 και πώς αυτό αναμένεται να επηρεάσει την εξέλιξη της πανδημίας και την προστασία που παρέχουν τα εμβόλια έναντι του ιού αναλύει ο ακαδημαϊκός, πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου και διευθυντής του Κέντρου Βασικής Ερευνας του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών, Δημήτρης Θάνος.
– Τι γνωρίζουμε μέχρι τώρα για το στέλεχος «Ομικρον» του SARS-CoV-2;
– Διανύουμε μία περίοδο όπου κάθε λίγους μήνες θα εμφανίζεται και ένα νέο στέλεχος του SARS-CoV-2. Αν και τα περισσότερα δεν επιβιώνουν, κάποια άλλα όπως το «Αλφα» και το «Δέλτα» έχουν παγκόσμια επικράτηση. Το νέο στέλεχος του SARS-CoV-2 με την ονομασία «Ομικρον» χαρακτηρίζεται από έναν μοναδικό συνδυασμό 50 μεταλλάξεων, εκ των οποίων οι 32 εντοπίζονται στην πρωτεΐνη ακίδα. Οι 10 από τις 32 μεταλλάξεις στην ακίδα εντοπίζονται στην περιοχή που «ακουμπά» στα κύτταρα. Συγκριτικά, η παραλλαγή «Δέλτα» έχει μόνο εννέα μεταλλάξεις στην ακίδα και μόνο οι δύο είναι στην περιοχή επαφής με τα κύτταρα. Μεταλλάξεις του «Ομικρον» συνδέονται με αυξημένη μεταδοτικότητα, κάτι που επιβεβαιώνεται από τα πρώτα επιδημιολογικά δεδομένα. Δεν θα αποτελέσει έκπληξη αν το «Ομικρον» είναι περισσότερο μεταδοτικό ακόμα και από το «Δέλτα». Ανησυχία υπάρχει και για εκείνες τις μεταλλάξεις του «Ομικρον» οι οποίες, σε άλλα στελέχη, έχουν συνδεθεί με μερική ανοσολογική διαφυγή είτε έπειτα από νόσηση, είτε έπειτα από εμβολιασμό, καθώς και για την αποτελεσματικότητα των μονοκλωνικών αντισωμάτων. Είναι όμως απίθανο ότι το «Ομικρον» θα διαφεύγει από την ανοσία. Στη χειρότερη περίπτωση τα εμβόλια θα εξακολουθήσουν να είναι αποτελεσματικά σε σημαντικό βαθμό και αν χρειαστεί θα επικαιροποιηθούν γρήγορα.
– Από την αρχή της πανδημίας έχουν απομονωθεί πολλές παραλλαγές του SARS-CoV-2. Πόσο έχει αλλάξει ο ιός σε σχέση με το αρχικό του στέλεχος;
– Η εμφάνιση του «Ομικρον» με τον ασυνήθιστα μεγάλο αριθμό μεταλλάξεων δεν είναι μη αναμενόμενη. Οταν πολλαπλασιάζεται ο ιός στα κύτταρα δημιουργούνται μεταλλάξεις με τυχαίο τρόπο. Εάν κάποιες από αυτές προσδίδουν συγκριτικό πλεονέκτημα στην επιβίωση του ιού, τότε μέσω της φυσικής επιλογής τα στελέχη που τις φέρουν αντικαθιστούν τα προϋπάρχοντα στελέχη. Αυτό ακριβώς συνέβη με το «Αλφα» που αντικατέστησε τα στελέχη του προηγούμενου χειμώνα, και με το «Δέλτα» που αντικατέστησε το «Αλφα». Το «Δέλτα», εκτός της μεγαλύτερης προσδεσιμότητάς του στα κύτταρα διασπείρεται ευκολότερα στην κοινότητα επειδή πολλαπλασιάζεται ταχύτερα και αποτελεσματικότερα στα κύτταρα. Ο μεγαλύτερος αριθμός μολύνσεων αναπόφευκτα οδηγεί σε μεγαλύτερο αριθμό βαρέως νοσούντων και θανάτων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο ιός προκαλεί βαρύτερη νόσο.
– Με βάση τα όσα γνωρίζει η επιστήμη για την εξέλιξη των ιών, τι αναμένεται να δούμε στο μέλλον από τον SARS-CoV-2;
– Είναι μάλλον απίθανο ότι το «Ομικρον» θα είναι το στέλεχος που θα σημάνει το τέλος της πανδημίας. Οσο συνεχίζεται η διασπορά του SARS-CoV-2 τόσο περισσότερες μεταλλάξεις θα δημιουργούνται. Στην περίπτωση του «Ομικρον» το ενδιαφέρον εστιάζεται και στο πώς προέκυψε ένα τέτοιο στέλεχος με τόσο μεγάλο αριθμό μεταλλάξεων. Το βέβαιον είναι ότι δεν προέκυψε από κάποιο άλλο γνωστό στέλεχος αλλά εξελίχθηκε παράλληλα. Μία πιθανότητα είναι ότι «δημιουργήθηκε» σε ασθενείς με χρόνια νόσο COVID-19, όπως π.χ. συμβαίνει με ανοσοκατεσταλμένους ασθενείς λόγω HIV ή καρκίνου. Μία άλλη πιθανότητα είναι ότι, λόγω του ασυνήθιστου μείγματος των μεταλλάξεων που φέρει, προήλθε μετά τη μεταπήδησή του στην κοινότητα από ζώα ή ότι κυκλοφορούσε απαρατήρητο για αρκετό διάστημα σε περιοχές όπου η γονιδιωματική επιτήρηση είναι ελλιπής. Ο μόνος τρόπος σήμερα για να συγκρατήσουμε τη δημιουργία νέων στελεχών του SARS-CoV-2 είναι να μειωθεί η κυκλοφορία του ιού με τον εμβολιασμό και τη χρήση μάσκας.
«Πιθανό το τείχος ανοσίας στην Ελλάδα σε έναν χρόνο»
Στην αναγκαιότητα της αναμνηστικής δόσης του εμβολίου, καθώς και στον σημαντικό ρόλο της στην οικοδόμηση ενός τείχους ανοσίας, εστιάζει ο ομότιμος καθηγητής Επιδημιολογίας και Προληπτικής Ιατρικής ΕΚΠΑ, Αγγελος Χατζάκης.
– Eναν χρόνο μετά την έναρξη εμβολιαστικών προγραμμάτων έναντι της COVID-19, πόσο μας έχουν βοηθήσει στη μάχη με την πανδημία;
– Ενας χρόνος μετά την έναρξη του εμβολιασμού για τον SARS-CoV-2 είναι αρκετός για να μας πείσει ότι τα εμβόλια είναι η μόνη διέξοδος για να επανέλθει προοδευτικά η επιθυμητή «κανονικότητα», αν και ο ορισμός της διαφέρει για τον καθένα από εμάς. Για τη δημόσια υγεία «κανονικότητα» είναι η μείωση της νοσηρότητας και της θνητότητας από COVID-19 σε επίπεδα τέτοια που η επιβάρυνση του συστήματος υγείας να είναι διαχειρίσιμη. Τα εμβόλια προστατεύουν από την εισαγωγή σε νοσοκομείο και την εξέλιξη σε σοβαρή λοίμωξη με αποτελεσματικότητα 85%-100%, δράση που διαρκεί τουλάχιστον έναν χρόνο. Η αποτελεσματικότητά τους στη διακοπή της μετάδοσης είναι αρχικά ισχυρή, αλλά πέφτει σε επίπεδα 20%-50% μετά τον πέμπτο μήνα, πράγμα που καθιστά αναγκαίο τον εμβολιασμό με αναμνηστική δόση. Μέχρι σήμερα έχουν εμβολιαστεί πάνω από 4,2 δισεκατομμύρια άτομα παγκοσμίως. Στη χώρα μας οι εμβολιασμένοι έχουν υπερβεί τα επτά εκατομμύρια. Σε 30 ευρωπαϊκές χώρες σε άτομα ηλικίας άνω των 60 ετών, ο εμβολιασμός έχει σώσει 470.000 ζωές. Η ολοκληρωμένη διαχείριση της πανδημίας απαιτεί την ύπαρξη και διαθεσιμότητα θεραπειών που μεταβάλλουν την πρόγνωση της COVID-19. Προς την κατεύθυνση αυτή είναι σε εξέλιξη μια μικρή επανάσταση με τα μονοκλωνικά αντισώματα βραχείας και μακράς δράσεως και τις από του στόματος θεραπείες. Οι φαρμακευτικές θεραπείες θα σώζουν ζωές, αλλά θα έχουν μηδαμινή επίδραση στον έλεγχο της πανδημίας.
– Σε τι διαφέρει η λοίμωξη SARS-CoV-2 σε εμβολιασμένους σε σχέση με ανεμβολίαστους;
– Η λοίμωξη σε εμβολιασμένους είναι σημαντικά διαφοροποιημένη από τις λοιμώξεις σε ανεμβολίαστους: αν και το 80% παρουσιάζει συμπτώματα, είναι ήπια η νόσος, ενώ παρατηρείται μικρό ποσοστό εισαγωγών σε νοσοκομείο (1%-2%). Η εξέλιξη των λοιμώξεων σε εμβολιασμένους είναι βαρύτερη στα άτομα με ανοσοκαταστολή και μεγαλύτερης ηλικίας. Η μεταδοτικότητα των εμβολιασμένων με λοίμωξη είναι μικρότερη από αυτή των μη εμβολιασμένων, αλλά λόγω του μεγάλου αριθμού των εμβολιασμένων ο αριθμός των λοιμώξεων σε αυτή την ομάδα μπορεί να είναι υψηλός στην κοινότητα. Περίπου το 40% των ημερήσιων περιπτώσεων COVID-19 που ανακοινώνει ο ΕΟΔΥ είναι σε εμβολιασμένους. Δεν επιβαρύνουν ιδιαίτερα το σύστημα υγείας, αλλά συμβάλλουν σημαντικά στη μετάδοση.
– Πόσο αναγκαία είναι η τρίτη δόση του εμβολίου;
– Η αναγκαιότητα της τρίτης δόσης φαίνεται στο σχήμα, που προέρχεται από ελληνική μελέτη η οποία διεξάγεται σε επαγγελματίες υγείας στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο και το Λαϊκό Νοσοκομείο και δείχνει ότι τα επίπεδα των αντισωμάτων σε σχέση με τον πρώτο μήνα από την έναρξη του εμβολιασμού έχουν πέσει κατά 86%, 93% και 96% τον τέταρτο, έκτο και όγδοο μήνα αντίστοιχα. Η τρίτη δόση ενισχύει την ανοσία έναντι του SARS-CoV-2 και αποκαθιστά τη δράση του εμβολίου στον περιορισμό της μετάδοσης. Αυτό επιτυγχάνεται με την άμεση αύξηση της συγκέντρωσης των αντισωμάτων και μάλιστα σε επίπεδα που υπερβαίνουν το μέγιστο μετά τη δεύτερη δόση. Η αποτελεσματικότητα της τρίτης δόσης, σε σχέση με τον εμβολιασμό με δύο δόσεις, στην πρόληψη της εισαγωγής στο νοσοκομείο και της σοβαρής νόσου είναι άνω του 92%.
– Μπορεί τελικά να κτιστεί τείχος ανοσίας και πώς;
– Η έννοια του τείχους ανοσίας έναντι του SARS-CoV-2 είναι σύνθετη διότι έχει περιορισμένη διάρκεια όσον αφορά την πρόληψη της μετάδοσης, ενώ η πρόληψη της σοβαρής νόσου φαίνεται ότι διαρκεί τουλάχιστον 8 μήνες και πιθανόν πολύ περισσότερο. Ο περιορισμός της μετάδοσης είναι δύσκολα επιτεύξιμος. Απαιτούνται η χρήση αναμνηστικών δόσεων εμβολιασμού, ανά άγνωστο προς το παρόν χρονικό διάστημα και η διατήρηση της αποτελεσματικότητας των εμβολίων σε υψηλά επίπεδα. Μέρα με την ημέρα συσσωρεύονται δεδομένα που υποστηρίζουν ότι ο στόχος του κτισίματος τείχους ανοσίας είναι εφικτός λόγω της εξέλιξης της ανοσολογικής απάντησης έναντι του SARS-CoV-2 που προοδευτικά, με τη χρήση αναμνηστικών δόσεων, βελτιώνεται και οδηγεί σε ενισχυμένη ανοσία σε σχέση με τον αρχικό εμβολιασμό («υπερανοσία»).
Η αναμνηστική δόση εμβολιασμού ή ο εμβολιασμός σε έδαφος φυσικής λοίμωξης, δημιουργεί κατάσταση «υπερανοσίας» η οποία έχει επιβεβαιωθεί από μελέτες ανοσογονικότητας και επιδημιολογικές μελέτες. Αναμένεται ότι η επίδραση της αναμνηστικής δόσης σε άτομα με φυσική λοίμωξη και πλήρη εμβολιασμό, καθώς και σε άτομα με λοίμωξη έπειτα από εμβολιασμό θα οδηγήσουν σε αντίστοιχα αποτελέσματα. Η δημιουργία του τείχους ανοσίας είναι άγνωστο πότε θα επιτευχθεί και διαφέρει από χώρα σε χώρα. Στην Ελλάδα είναι πιθανό να επιτευχθεί σε περίπου έναν χρόνο (το καλό σενάριο) ή και σε μεγαλύτερο διάστημα εφόσον οι νέες παραλλαγές του ιού επηρεάσουν την αποτελεσματικότητα του εμβολίου και η εμβολιαστική κάλυψη του πληθυσμού δεν πλησιάσει το 80%.
⇒ Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr