Ο πατέρας του ήταν ρετσινάς, όπως και ο παππούς του. Αυτόν τον δρόμο διάλεξε και ο ίδιος. «Μεγάλωσα σε ένα σπίτι όπου όλοι για τα πεύκα και το ρετσίνι κουβέντιαζαν, πώς να μην επηρεαστώ; Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου, άλλωστε, στο δάσος δουλεύω. Κάθε χρόνο βγάζαμε τουλάχιστον 15 τόνους ρητίνης, μπορεί και 20», λέει. «Είναι δύσκολη αυτή η δουλειά· αξημέρωτα ξεκινάς, νύχτα τελειώνεις. Αλλά την αγάπησα. Και το δάσος το αγάπησα».
Ο Χρήστος Δημητράκης είναι γέννημα-θρέμμα των Μηλιών Ευβοίας και ρητινοσυλλέκτης. Περίπου 6.500 τόνοι ρετσινιού παράγονται ετησίως στην Ελλάδα – οι 5.500 στην Εύβοια. Παράγονταν, για να είμαστε ακριβείς – παρατατικός. Γιατί από τις καταστροφικές φωτιές του περασμένου Αυγούστου, μαζί με τα ευβοϊκά δάση χάθηκε σχεδόν το 80% της παραγωγής του νησιού.
Χάθηκε και το επάγγελμα του ρετσινά; «Ναι. Τελείωσε το επάγγελμά μας, έσβησε. Εμένα με βρήκε πάνω στη συνταξιοδότηση, λίγα ένσημα χρειαζόμουν, ήμουν τυχερός. Οι υπόλοιποι 800 συνάδελφοι που ζούσαν τις οικογένειές τους από το ρετσίνι τι θα απογίνουν; Ποιο είναι το μέλλον τους;», αναρωτιέται ο κ. Δημητράκης.
«Οταν ήμουν παιδί έβλεπα τα πεύκα σαν αδέλφια μου. Τώρα τα βλέπω σαν παιδιά μου. Τα αντικρίζω καμένα και πονάει η ψυχή μου».
Για τους ρητινοκαλλιεργητές-ρητινοσυλλέκτες η σχέση με το δάσος είναι σχέση ζωής – και αμφίδρομη. Από τα πεύκα βιοπορίζονται κι εκείνοι με τη σειρά τους τα προστατεύουν. Ανοίγουν μονοπάτια για να κινούνται ανάμεσα στα δέντρα, απομακρύνουν τους θάμνους που τα «πνίγουν», καθένας τους καθαρίζει περίπου το 20% της συνολικής έκτασης που ρητινεύει, γίνεται δηλαδή φρουρός του δάσους. Μετά το πέρασμα της φωτιάς, αυτός ο δεσμός έχει πια διαρραγεί.
Συναντήσαμε τον κ. Δημητράκη έξω από τον Ρετσινόλακκο, έναν μικρό οικισμό του Δήμου Μαντουδίου – Λίμνης – Αγίας Αννας
Με καμιά εικοσαριά συντοπίτες του, εργάτες από τους δασικούς συνεταιρισμούς που έχουν αναλάβει τα αντιδιαβρωτικά και αντιπλημμυρικά έργα της περιοχής, κάνει μεροκάματα κόβοντας κορμούς καμένων δέντρων· τεμαχίζοντας δηλαδή αυτό που κάποτε υπήρξε το βιος του.
«Οταν ήμουν παιδί έβλεπα τα πεύκα σαν αδέλφια μου. Τώρα τα βλέπω σαν παιδιά μου. Τα αντικρίζω καμένα και πονάει η ψυχή μου. Τα κόβω και κλαίω».
«Οι Ευβοείς δεν το βάζουμε κάτω, οι περισσότεροι θα μείνουμε εδώ»
Βγαίνοντας από την Κήρινθο, μετά την ταβέρνα «Ο παράδεισος», στην απέναντι πλαγιά αντικρίζεις αυτό που κάποτε ήταν παράδεισος: καμένα δέντρα ξεπροβάλλουν ανάμεσα σε λωρίδες πράσινου που, περίεργο πώς, σώθηκαν. Στη διαδρομή προς την Αγία Αννα το μαύρο έχει πια επικρατήσει… Οι πληγές στην Εύβοια είναι πολλές και χαίνουσες. Τέσσερις μήνες μετά τη φωτιά που, σύμφωνα με την καταγραφή του ευρωπαϊκού δορυφορικού συστήματος «Κοπέρνικος», κατέκαψε 507.950 στρέμματα γης, οι κάτοικοι είναι ακόμα μουδιασμένοι.
Δεν χάθηκαν μόνο οι περιουσίες τους και ο φυσικός πλούτος του τόπου τους· πρέπει να αντιμετωπίσουν και την ανεργία. «Ξέρεις, κοπέλα μου, τι φτώχεια έχει πέσει στην περιοχή μας; Πόσοι άνθρωποι παρακαλάνε για ένα μεροκάματο;», μου λέει ο ογδοντάχρονος κύριος Πέτρος, κάτοικος Στροφυλιάς. «Πράγματι, έτσι είναι η κατάσταση», επιβεβαιώνει ο μελισσοκόμος Νίκος Τσαμασφύρας. «Ο κλάδος της μελισσοκομίας, όπως οι ρητινοκαλλιεργητές, οι υλοτόμοι και οι υπόλοιποι “δασάνθρωποι”, δέχτηκαν ισχυρό πλήγμα. Κάποιοι δουλεύουν στα έργα αποκατάστασης, άλλοι πήγαν στη Χαλκίδα ή σε άλλες πόλεις για να βρουν δουλειά σε εργοστάσιο, έγιναν εσωτερικοί μετανάστες δηλαδή. Αν δεν έχουν άλλες πηγές εσόδων πώς να μείνουν στα χωριά τους όταν όλα γύρω έχουν καεί;».
Ο ίδιος από μικρός μαγεύτηκε από τις μέλισσες και τον συναρπαστικό κόσμο τους και έγινε γεωπόνος, μελισσοκόμος και εκπαιδευτής νέων μελισσάδων. Οπως δεκάδες συνάδελφοί του, προσπαθεί να σταθεί ξανά στα πόδια του. «Η Εύβοια δεν το βάζει κάτω, οι περισσότεροι δεν θα την εγκαταλείψουμε, βλέπω μια δύναμη ψυχής στον κόσμο, όμως όλα έχουν γίνει πολύ πιο δύσκολα. Ο μοναδικός μελισσόκηπος των δασών της Εύβοιας χάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του. Ηταν βοσκοτόπι για εκατομμύρια μέλισσες, “γηγενείς” ή από άλλα μέρη της Ελλάδας, που παρήγαν εξαιρετικά δασόμελα. Η παραγωγή τώρα θα μειωθεί πολύ και οι μελισσοκόμοι θα πρέπει να βάλουμε πιο βαθιά το χέρι στην τσέπη: για μετακινήσεις (για να κυνηγήσουμε ανθοφορίες εκτός Εύβοιας) και για τροφές (ζαχαροζύμαρα). Το κόστος θα γίνει τόσο δυσβάσταχτο που πολλοί θα τα παρατήσουν. Μερικοί ίσως κρατήσουν λίγα μελίσσια για το μεράκι τους. Γι’ αυτό πρέπει ο κλάδος να στηριχτεί με ουσιαστικά μέτρα», επισημαίνει ο Νίκος Τσαμασφύρας.
Από τα μέτρα που εξήγγειλε η κυβέρνηση πόσα έχουν ήδη υλοποιηθεί; «Κανένα. Ούτε τροφές δεν έχουν ακόμα διανεμηθεί στους πυρόπληκτους συναδέλφους, για να ταΐσουν τα μελίσσια τους. Θα τις δώσουν τον Φεβρουάριο, όπως μάθαμε. Μέχρι τότε;».
«Αλήθεια, όταν καίγεται ένα δάσος οι μέλισσες τι κάνουν; Φεύγουν μακριά;» ρωτώ τον Νίκο πριν αποχαιρετιστούμε. «Συνήθως, όταν μυρίζουν τον καπνό, φοβούνται. Επιστρέφουν, λοιπόν, εκεί όπου αισθάνονται ασφάλεια: στην κυψέλη τους. Και καίγονται μαζί της…».
«Δεν μπορεί να ξαναγίνει τέτοιο δάσος»
«Είμαστε στη φάση των αντιδιαβρωτικών έργων», εξηγεί στην «Κ» ο δασοπόνος Βαγγέλης Μαναρίτσας, στο εργοτάξιο του Ρετσινόλακκου. Ζει με την οικογένειά του στη Λίμνη. «Ευτυχώς το σπίτι μας δεν κάηκε. Οσα ζήσαμε, όμως, εκείνες τις μέρες δύσκολα περιγράφονται και σίγουρα δεν ξεχνιούνται. Επί έναν ολόκληρο μήνα η γυναίκα μου ξυπνούσε μέσα στη νύχτα και έβαζε τα κλάματα…».
Ο κ. Μαναρίτσας επιβλέπει τις εργασίες στην περιοχή για λογαριασμό της ΔΕΗ, που έχει ανακοινώσει ότι θα διαθέσει 3 εκατ. ευρώ για έργα αποκατάστασης στην Εύβοια.
«Με κορμοδέματα, κορμοφράγματα και σανιδότοιχους προσπαθούμε να κόψουμε την ορμή του νερού από τις βροχές και να συγκρατήσουμε το χώμα. Θα ακολουθήσουν, μέχρι το καλοκαίρι, τα αντιπλημμυρικά έργα, με φράγματα βάρους, πέτρινα ή από τσιμέντο. Αυτά είναι αναγκαία σε μεγάλα ρέματα, όπως του Σηπιά, που –μάντης κακών δεν θέλω να γίνω– αν έχουμε έντονες βροχοπτώσεις και κατεβάσει πολύ νερό θα σαρώσει τα πάντα στο πέρασμά του.
Το ίδιο πρέπει φυσικά να γίνει και σε άλλους ποταμούς, όπως ο Νηλέας κοντά στην Αγία Αννα ή ο Γεράνιος στις Ροβιές».
Το ποσοστό υλοποίησης των αντιδιαβρωτικών έργων ήδη υπερβαίνει κατά πολύ το 50% και εφόσον το επιτρέψουν οι καιρικές συνθήκες εκτιμάται ότι θα έχουν ολοκληρωθεί μέχρι τα τέλη Δεκεμβρίου (ρεπορτάζ Γιώργου Λιάλιου, «Κ», 8/11). Οπως υπολογίζουν τα δασαρχεία Λίμνης και Ιστιαίας, μέχρι στιγμής έχουν κατασκευαστεί 10.000 τ.μ. κορμοφραγμάτων, 13 χλμ. κλαδοπλεγμάτων και 15 χλμ. σανιδότοιχων.
Πρώτη ύλη για όλες αυτές τις κατασκευές είναι τα καμένα δέντρα και πολύτιμοι βοηθοί των εργατών είναι μουλάρια, που μετακινούν τους τεράστιους κορμούς, ώστε να μην εισέρχονται βαριά μηχανήματα στο δάσος – τουλάχιστον ό,τι απέμεινε από αυτό.
Τα αλυσοπρίονα έχουν σταματήσει για λίγο. Οι εργάτες ξαποσταίνουν, ανάβουν τσιγάρο, πίνουν μια γουλιά καφέ.
Τα χέρια και τα πρόσωπά τους είναι κατάμαυρα από τα αποκαΐδια – σαν σε υπέργειο ανθρακωρυχείο. Αυτό το δάσος, μου λένε, ήταν τόσο πυκνό που άνθρωπος δυσκολευόταν να περάσει. Είχε θεόρατα δέντρα –χαλέπιο πεύκη, ελάτη και μαύρη πεύκη– και μια εντυπωσιακή ποικιλία πανίδας, ενώ πιθανότατα δεν είχε καεί ποτέ, τουλάχιστον όχι τα τελευταία 100 χρόνια, όπως βεβαιώνουν οι πιο παλιοί. Μπορεί, άραγε, να ξαναγεννηθεί ένα τέτοιο δάσος; «Με τίποτα», απαντάει με πικρή βεβαιότητα ο Χρήστος Δημητράκης.
«Ακόμα κι αν αυτό γίνει κάποτε, έπειτα από πολλές δεκαετίες, εμείς δεν θα είμαστε εδώ να το χαρούμε. Θα βλέπουμε πια τα δέντρα… ανάποδα».
«Στις στάχτες βρίσκαμε μόνο τις βίδες από τους φράκτες»
Οδηγώ προς την Αγία Αννα –καμένα δέντρα, κατεστραμμένα σπίτια και ξωκκλήσια, πολλά πωλητήρια ακινήτων– και σκέφτομαι κάτι που ανέφερε ο Νίκος Τσαμασφύρας στην κουβέντα μας: «Τη βιοποικιλότητα, την αειφόρο ανάπτυξη, την ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής και την οικολογική συνείδηση οι πιο πολλοί πολιτικοί μας, διαχρονικά, τα χρησιμοποιούν ως ευχολόγιο για να καλύψουν τα λάθη, τις αστοχίες και τις παραλείψεις τους». Ομως οι δύο νέες γυναίκες που με περιμένουν στην Αγία Αννα τα έκαναν πράξη.
H Νάνσυ Κουρέλλου, το 2014, αποφάσισε να μείνει σε ένα τροχόσπιτο στην παραλία της Αγίας Αννας και έφτιαξε μια μικρή ιππική μονάδα, το Rancheros, σε έκταση δεκατεσσάρων στρεμμάτων. Στέγη σ’ αυτήν βρήκαν εγκαταλελειμμένα, γέρικα ή κακοποιημένα ιπποειδή. Την επόμενη χρονιά την ακολούθησε η αδελφή της, Ντέπυ, μητέρα δύο κοριτσιών, της Σοφίας και της Ζωής. Τον Αύγουστο εκεί τις βρήκε η φωτιά, μαζί με την «αγέλη» τους: επτά άλογα, δύο γαϊδουράκια (το ένα 30 ετών), εννέα σκυλιά, μία γάτα και κάμποσα κοκόρια. Μόλις που πρόλαβαν να φύγουν. Οι φλόγες κατάπιαν τα πάντα, όλα όσα με κόπο είχαν δημιουργήσει, ακόμα και το τροχόσπιτο της Νάνσυς. «Ιλιγγο, ψυχικό και σωματικό: αυτό νιώσαμε όταν επιστρέψαμε και είδαμε το μέγεθος της καταστροφής. Μέσα στις στάχτες βρίσκαμε μόνο τους μεντεσέδες και τις βίδες από τους φράκτες και τις πόρτες. Ολα τα άλλα, ο εξοπλισμός, οι τροφές, τα φάρμακα είχαν χαθεί. Πώς θα ξεκινούσαμε πάλι από την αρχή;»
Κι όμως, το έκαναν. Γιατί είχαν συμμάχους: δεκάδες ανθρώπους που τις πρώτες κιόλας μέρες μετά τη φωτιά έφταναν φορτωμένοι με ζωοτροφές, είδη πρώτης ανάγκης, σκυλόσπιτα. Στην πορεία ήρθαν κι άλλοι, όπως το Ιδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη, που ανέλαβε το κόστος κατασκευής καινούργιων στάβλων και υδραυλικής εγκατάστασης. «Ηταν σαν μας έλεγαν: προχωρήστε, εμείς είμαστε εδώ», λέει η Ντέπυ Κουρέλλου. «Κι έπειτα, τα ίδια τα ζώα μάς έδειξαν τον δρόμο. Στο μυαλό μου έχω πάντα την δική τους ευζωία. Την ποιότητα ζωής και την ελευθερία που έχουν εδώ δεν θα τα είχαν πουθενά αλλού», συμπληρώνει η Νάνσυ.
Δίπλα στο Rancheros, εργάτες καθαρίζουν τον περιβάλλοντα χώρο του ιστορικού κάμπινγκ της Αγίας Αννας, που μετράει 35 χρόνια λειτουργίας. «Μόνοι μας κόβουμε τα καμένα δέντρα, για να καθαρίσουμε την περιοχή μας. Παράνομα το κάνουμε», παραδέχεται η συνιδιοκτήτριά του, Βιβή Ντόκορου. «Το δασαρχείο έχει στυλώσει τα πόδια, έχει τους δικούς του ρυθμούς και κανόνες, δεν επιτρέπει σε κανέναν να κόψει. Περιμένετε, μας λένε, εδώ και μήνες. Ομως είναι πια Δεκέμβρης, πόσο θα περιμένουμε; Πώς θα δεχτούμε κρατήσεις για τη νέα σεζόν; Ρωτάμε, αλλά κανείς δεν μας απαντά. Ο δήμος τα ρίχνει στην περιφέρεια και ούτω καθεξής. Προτιμήσαμε, λοιπόν, την παρανομία».
Η οικογένεια Ντόκορου είχε ζήσει και την τραγωδία στο Μάτι. «Κάηκε το κάμπινγκ μας στο Κόκκινο Λιμανάκι και μια ταβέρνα μας. Δεν πήραμε ούτε ένα ευρώ. Αλλά τώρα έχουμε πεισμώσει. Θα τα ξαναφτιάξουμε όλα, κι ας ματώσουν τα χέρια μας».
Ο φωτογράφος μας της ζητάει την άδεια να φωτογραφίσει το κάμπινγκ. Η κυρία Ντόκορου αρνείται ευγενικά. «Να έρθετε τον Μάρτιο να φωτογραφίσετε, για να δείτε τη μεγάλη αλλαγή. Γιατί η ομορφιά θα επιστρέψει στην Εύβοια!»
Πράγματι. Κι αυτό θα γίνει χάρη στην επιμονή και στην αγάπη των ανθρώπων της. Πριν από λίγες μέρες η Νάνσυ και η Ντέπυ φύτεψαν τρία νέα πλατάνια…