Hταν μια αποκάλυψη που προκάλεσε έκπληξη και συγκίνηση. Σαν να τραβήχτηκε άξαφνα η κουρτίνα της καθημερινότητας κι ένα μέρος της άγριας ζωής του πλανήτη να μπήκε στο (τηλεοπτικό) σαλόνι μας. Ο ζιφιός, που έσκασε μύτη πριν από μια βδομάδα στις ακτές του Σαρωνικού, δεν τα κατάφερε τελικά. Οπως είχαν προβλέψει οι πιο έμπειροι στα θαλάσσια θηλαστικά, η νεαρή ραμφοφάλαινα (Ziphius cavirostris) εντοπίστηκε νεκρή την Τετάρτη κοντά στη Σαλαμίνα. Κι όμως, το άρρωστο ζώο μάς μετέφερε ένα μήνυμα, που εάν θέλουμε το λαμβάνουμε, αλλιώς συνεχίζουμε σαν να μην τρέχει τίποτα. Ναι, εκεί στα βάθη του ορίζοντα, στα βάθη των θαλασσών υπάρχουν πολλά ζωντανά θηλαστικά, που άντεξαν (εξελισσόμενα) χιλιετηρίδες και δεν τους αξίζει μια πρόωρη εξαφάνιση λόγω του business as usual. Από τους ήρεμους γίγαντες, τις φάλαινες και τα οδοντοκήτη με τα απίστευτα μακροβούτια, μέχρι τα παιχνιδιάρικα δελφίνια, οι θάλασσές μας έχουν ακόμα ζωή, πολύτιμη και χαρισματική. Πόσοι γνωρίζουν, για παράδειγμα, πως στις ελληνικές θάλασσες «συγκατοικούμε» με το δεύτερο μεγαλύτερο ζώο του πλανήτη, την πτεροφάλαινα, όπως και με εκείνο με τον μεγαλύτερο εγκέφαλο, τον φυσητήρα;
Η θαλάσσια «περιπολία» του σκάφους του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος» στα βόρεια της Ικαρίας συναντιέται συχνά με ζιφιούς, που φαίνεται πως επωφελούνται της θαλάσσιας τάφρου που υπάρχει εκεί. «Επί 21 χρόνια καταγράφουμε τη συνεχή παρουσία των ζιφιών σε αυτή την περιοχή. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό είδος, που είναι ικανό για απίστευτες καταδύσεις για να βρει τροφή», λέει στην «Κ» ο Θοδωρής Τσιμπίδης, διευθυντής του «Αρχιπελάγους». Σύμφωνα με στοιχεία του ινστιτούτου, ο ζιφιός πραγματοποιεί καταδύσεις στα 1.000 μέτρα βάθος (στη βιβλιογραφία αναφέρεται και κατάδυση σχεδόν στα 3.000 μέτρα!), με διάρκεια από 15 λεπτά έως και 45 λεπτά με μία ώρα! «Πριν από μερικές μέρες ένας ζιφιός είχε πλησιάσει τόσο πολύ την πρύμνη του σκάφους, που έλεγες πως ήρθε για φωτογραφία. Κάποια ζώα έχουν εξοικειωθεί με την παρουσία μας», συνεχίζει ο κ. Τσιμπίδης. Δυστυχώς αυτό δεν είναι πάντα για καλό (τους). «Οι θαλάσσιες περιοχές του Αιγαίου και του ελληνικού χώρου είναι πραγματικά hotspot για τα θαλάσσια θηλαστικά. Παρά την καταστροφή που έχουμε προκαλέσει, υπάρχουν ακόμα σημαντικοί πληθυσμοί. Λιγότεροι από πριν, αλλά αντέχουν και μπορούν να αντέξουν εάν προσέξουμε. Πρόσφατα σε κοντινή απόσταση είδαμε τέσσερα είδη δελφινιού, ζιφιούς και φυσητήρα. Δεν υπάρχει αυτό το πράγμα σε άλλη θάλασσα!», υπογραμμίζει ο έμπειρος θαλάσσιος ερευνητής. «Το Αιγαίο είναι ακόμα ζωντανό!». Στην ίδια περιοχή, στο θαλάσσιο τρίγωνο μεταξύ Ικαρίας, Σάμου και Χίου οι ερευνητές του «Αρχιπελάγους» είδαν πρόσφατα μια μεγάλη ομάδα από 25 κοινά δελφίνια. «Τα παρατηρούμε συχνά σε αυτή την περιοχή. Δεν την αφήνουν, είναι ο τόπος τους. Εχουμε καταγράψει 96-97 διαφορετικά άτομα. Είναι καλή περιοχή, γιατί ο ποταμός Μαίανδρος της Τουρκίας φέρνει θρεπτικά στοιχεία, μαζί βέβαια με σκουπίδια, ενώ έχει ισχυρά “μπουγάζια’’, όπου δεν μπορούν να σταθούν τα αλιευτικά εργαλεία και μπορούν να ψαρέψουν τα δελφίνια», εξηγεί ο πολύπειρος επικεφαλής του «Αρχιπελάγους».
Στις ελληνικές θάλασσες «συγκατοικούμε» με το δεύτερο μεγαλύτερο ζώο του πλανήτη, όπως και με εκείνο με τον μεγαλύτερο εγκέφαλο.
Γιατί η ζωή στο Αιγαίο αντιστέκεται; «Είναι τα γεωμορφολογικά στοιχεία, τα έντονα ρεύματα, τα θαλάσσια φαράγγια, τα μεγάλα βάθη έως και πάνω από 2.500 μέτρα. Είναι που τα θηλαστικά βρίσκουν την τροφή τους πολύ βαθιά, εκεί που –ευτυχώς– δεν φτάνουμε. Και είναι βεβαίως γιατί πρόκειται για πλάσματα ευφυή, με μεγάλα χαρίσματα, όπως τα συστήματα εντοπισμού. Πραγματικά πανέξυπνα ζώα, αλλά δεν μας προλαβαίνουν», σημειώνει ο κ. Τσιμπίδης. «Πώς θα αφομοιώσουν οι φάλαινες την ταχύτητα των 26 μιλίων την ώρα με την οποία πλέουν σήμερα τα τεράστια κοντέινερ, όταν μερικές απ’ αυτές, που ζουν 100 χρόνια, είχαν μάθει με ιστιοφόρα ή πολύ πιο αργά πλοία;». Πέρα από το βορειοανατολικό Αιγαίο, μία βασική περιοχή που φιλοξενεί μεγάλα θαλάσσια θηλαστικά εκτείνεται κατά μήκος της Ελληνικής Τάφρου, από τα δυτικά των Ιονίων νήσων και της Πελοποννήσου έως τα νότια της Κρήτης και τα νοτιοανατολικά της Ρόδου. Εκεί, αλλά και σε άλλα ελληνικά νερά, κολυμπάει η πτεροφάλαινα (φτάνει τα 23 μέτρα και τους 75 τόνους), αλλά και δύο είδη οδοντοκητών, ο ζιφιός και ο φυσητήρας. Αποκλειστικά στο Θρακικό και Βόρειο Αιγαίο Πέλαγος ζει η φώκαινα, από τα μικρότερα κητώδη στον κόσμο, με μήκος που δεν ξεπερνάει τα 1,60 μέτρα. Επίσης στις θάλασσές μας φιλοξενούνται τέσσερα είδη δελφινιών (ρινοδέλφινο, κοινό δελφίνι, ζωνοδέλφινο, σταχτοδέλφινο), η απειλούμενη μεσογειακή φώκια και δύο είδη θαλάσσιων χελωνών (καρέτα καρέτα, πράσινη χελώνα).
«Τι χρειάζονται αυτά τα ζώα;», ρωτάω τον κ. Τσιμπίδη, αν ξεπεράσουμε την αυταξία της διατήρησης των διαφόρων ειδών. «Οπου έχει εξαφανιστεί ο ανώτερος θηρευτής, έχει παρατηρηθεί πως καταρρέει όλη η τροφική αλυσίδα. Το ψάρεμα των θηλαστικών αποτελεί μια έκφραση της φυσικής επιλογής, εξυγιαίνουν τη θάλασσα, ενώ αφήνουν και τα δικά τους θρεπτικά στοιχεία», εξηγεί. Οπως περιγράφουν οι ερευνητές, τα ζώα αυτά έχουν αναπτύξει μια αντίληψη, πως άνθρωπος σημαίνει βασικά κίνδυνος. Γι’ αυτό και συνήθως δεν πλησιάζουν, εκτός εάν έχει προηγηθεί μεγάλη περίοδος εξοικείωσης. Στα τέλη Ιανουαρίου το «Αρχιπέλαγος» δημοσιοποίησε πολλές φωτογραφίες από σκοτωμένα ρινοδέλφινα, που είχαν εκβραστεί με πολλές πληγές. Ηταν φανερό πως είχαν σκοτωθεί από ανθρώπινο χέρι. Τα ρινοδέλφινα δεν πλησιάζουν σκάφη και δίχτυα. Τι μπορούσε να έχει συμβεί; Σύμφωνα με τους ερευνητές του «Αρχιπελάγους», τα δελφίνια μπορεί να κινούνταν μαζί με κοπάδια τόνων και να περικυκλώθηκαν με κυκλικά δίχτυα, που ακόμα χρησιμοποιούν τουρκικά αλιευτικά, και να εξοντώθηκαν. Ανάλογη τύχη έχουν όμως και τα κοινά δελφίνια που πλησιάζουν μηχανότρατες για να αρπάξουν ψάρια που διαφεύγουν.
«Δυστυχώς, οι εκβρασμοί νεκρών ζώων είναι πολλοί. Βεβαίως τους καταγράφουμε, αλλά δεν τους δείχνουμε με φωτογραφίες όλους, γιατί δεν θέλουμε να συνηθίσουμε σε αυτές τις καταστάσεις. Αναδεικνύουμε ορισμένα περιστατικά που έχουν ιδιαίτερη αξία για να ευαισθητοποιήσουμε. Εκτός από δελφίνια, βρίσκουμε συχνά και νεκρές φώκιες, που είναι πολύ ευάλωτο ζώο», καταλήγει. Είναι φανερό πως βρισκόμαστε πια σε ένα μεταίχμιο, με την περιβαλλοντική και κλιματική κρίση να απειλούν το οικοσύστημα, ακόμα και το θαλάσσιο, που ήταν πιο προστατευμένο από πρακτικές άγριας εκμετάλλευσης. Τα θαλάσσια κήτη μπορεί να κάνουν κατάδυση, αλλά έστω κι αρκετά αργότερα πρέπει να μπορούν να πάρουν ανάσα.
Τα σόναρ, οι εκρήξεις και οι συγκρούσεις με πλοία
Hταν Μάιος του 1996 όταν στην Κυπαρισσία εκβράστηκαν νεκροί πάνω από 20 ζιφιοί. Η αιτία ήταν οι εξαιρετικά δυνατοί ήχοι μέσης και χαμηλής συχνότητας από στρατιωτικά σόναρ κατά τη διάρκεια διεξαγωγής ασκήσεων του ΝΑΤΟ. «Κύρια απειλή για τον ζιφιό αποτελούν οι τεχνητοί ανθρωπογενείς ήχοι, όπως τα στρατιωτικά σόναρ ή οι τεχνητές δονήσεις για τον εντοπισμό κοιτασμάτων υδρογονανθράκων, που καταστρέφουν το ηχητικό περιβάλλον του», σημειώνει το WWF. «Οι ζιφιοί υποφέρουν κυρίως από τους δυνατούς ήχους, τις εκρήξεις κ.λπ. Ξεκινούν γρήγορη ανάδυση και παθαίνουν το ανάλογο της νόσου των δυτών. Οι στρατιωτικές ασκήσεις είναι μεγάλο πρόβλημα», εξηγεί ο κ. Τσιμπίδης. Tις ημέρες που ο άτυχος ζιφιός έφτασε μέχρι τις ακτές του Σαρωνικού, στον Κυπαρισσιακό Κόλπο πραγματοποιούνταν σεισμικές έρευνες, που προκαλούν τεράστια υποθαλάσσια ηχορύπανση. «Πρόκειται για εκκωφαντικές εκρήξεις», τονίζει το WWF, «με στόχο την ανεύρεση υδρογονανθράκων, ενώ γνωρίζουμε ότι ακριβώς εκεί είναι μια από τις σημαντικότερες περιοχές στον κόσμο για τους ζιφιούς, τους φυσητήρες και άλλα κητώδη, η λεγόμενη Σημαντική περιοχή για τα θαλάσσια θηλαστικά (Important Marine Mammal Area (IMMA) της ελληνικής τάφρου και τέτοιοι ήχοι είναι εξαιρετικά επικίνδυνοι για τα είδη αυτά». Η ιστορία επαναλαμβάνεται για ένα «πουκάμισο αδειανό» (την εξόρυξη υδρογονανθράκων) και με ολοένα λιγότερα θαλάσσια θηλαστικά στα νερά μας. Την ίδια ώρα γίνονται προσπάθειες για την αποφυγή των θανατηφόρων συγκρούσεων πλοίων με κητώδη. Η Μεσόγειος, αν και είναι μόλις το 0,8% του παγκόσμιου ωκεανού, είναι πέρασμα για το 30% της διεθνούς ναυσιπλοΐας. Μεγάλο μέρος περνάει από τις ευαίσθητες περιοχές των ελληνικών θαλασσών. Το υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας εξέδωσε NAVTEX για την περιοχή, με την οποία ειδοποιεί τα σκάφη για την ύπαρξη των θηλαστικών, καλώντας σε λήψη μέτρων. Μεσογειακή ναυτιλιακή εταιρεία, με μεγάλο όγκο μεταφορών πάνω από την ελληνική τάφρο, ανακοίνωσε πως θα ανταποκριθεί στις προτάσεις περιβαλλοντικών οργανώσεων. Ενα ευρύτερο σχέδιο είναι αναγκαίο. «Είναι πολλά αυτά που πρέπει να κάνουμε, αλλά τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό από το αυτονόητο. Ενα από τα πιο βασικά πράγματα είναι να αφήσουμε χρόνο και χώρο για να αναπαραχθούν τα ψάρια», τονίζει ο κ. Τσιμπίδης. «Είμαστε έτοιμοι γι’ αυτό ή θα βρούμε πάλι δικαιολογίες;».