Αυτές τις ημέρες, είναι τόσες οι γεωπολιτικές αναλύσεις για τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, είναι τέτοιο το γενικό ενδιαφέρον για τη στάση που κρατάει απέναντι στον πόλεμο η διεθνής κοινότητα, ώστε σπάνια βρίσκεται χώρος στον δημόσιο λόγο για μια ιστορική πλαισίωση των εξελίξεων ή έστω για έναν κάποιο παραλληλισμό της επικαιρότητας με γεγονότα του παρελθόντος. Μέσα σε όλα, η Ελλάδα, στα μεθεόρτια της 200ετηρίδας μιας επανάστασης που υποστηρίχτηκε από δυνάμεις σαν τη Βρετανία, τη Γαλλία και τη Ρωσία, βλέπει εδώ και καιρό παλιούς δεσμούς της να μεταβάλλονται από τον ρου της Ιστορίας και από αποφάσεις δημοκρατικών ή αυταρχικών ηγετών. Η εξωτερική ματιά ενός ιστορικού και νεοελληνιστή όπως ο Σκωτσέζος Ρόντρικ Μπίτον, ομότιμος καθηγητής Νεοελληνικής και Βυζαντινής Ιστορίας, Γλώσσας και Φιλολογίας στο King’s College του Λονδίνου (και πρώην κάτοχος επί τριακονταετία της έδρας «Κοραής» του βρετανικού ιδρύματος), θα μπορούσε να συμβάλει στη συζήτηση για τη μεταβολή τέτοιων δεσμών.
Ο Ρόντρικ Μπίτον, εξάλλου, είναι και ο συγγραφέας βιβλίων όπως «Ελλάδα: Βιογραφία ενός σύγχρονου έθνους» (εκδ. Πατάκη) και «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και η παγκόσμια σημασία της» (εκδ. Αιώρα)· από τη σκοπιά του επομένως, δεν φαίνεται αναπάντεχος ο παραλληλισμός που επιχειρεί με το παρελθόν, όταν του ζητάμε μερικές πρώτες σκέψεις για τον πόλεμο στην Ουκρανία: «Ακριβώς όπως στους Μηδικούς Πολέμους του 5ου π.Χ. αιώνα και στην Ελληνική Επανάσταση του 1821», λέει στην «Κ» ο φιλέλληνας ιστορικός, «η Δύση βρίσκεται αντιμέτωπη με τις συντριπτικές και εχθρικές δυνάμεις της Ανατολής. Η αυτοδιάθεση ενός πληθυσμού που παίρνει το θάρρος να οργανωθεί ως κοινότητα με βάση την “ισονομία” των αρχαίων, κινδυνεύει να εξοντωθεί από έναν ξένο κατακτητή. Η ελευθερία ως πολιτικό αγαθό μάλλον εμφανίζεται για πρώτη φορά στον κόσμο στις σελίδες του Ηροδότου· αυτή διακυβεύεται σήμερα στην Ουκρανία, όπως άλλοτε στον Μαραθώνα, στις Θερμοπύλες και στη Σαλαμίνα, όπως και στα Δερβενάκια το 1822 και στο Μεσολόγγι το 1826».
«Είναι προσχήματα»
Αντιστοίχως, η περιγραφή του Ρόντρικ Μπίτον για τον ίδιο τον Βλαντιμίρ Πούτιν, για το καθεστώς του και για τον τρόπο που αιτιολογεί την εισβολή στην Ουκρανία έχει επίσης αναφορές στην ελληνική ιστορία: «Οσα λέει είναι προσχήματα», τονίζει ο Βρετανός ιστορικός για τον Ρώσο ηγέτη και συνεχίζει: «Είναι πανομοιότυπος με τον Ξέρξη και τον σουλτάνο Μαχμούτ Β΄ – με τη διαφορά ότι ο Πούτιν γνωρίζει τι εστί Ευρώπη, τι εστί ελευθερία των λαών, τι σημαίνει νόμιμη τάξη (rule of law). Και όλα αυτά τα φοβάται, τα περιφρονεί, και άρα θέλει να τα καταπατήσει».
Η Ρωσία των τσάρων υπήρξε και αυτή ευρωπαϊκή δύναμη και είχε παίξει σημαντικό ρόλο στο συνέδριο της Βιέννης, όπου σφυρηλατήθηκε το σχέδιο για την ειρήνη στην Ευρώπη.
Τι ακριβώς όμως ενδιαφέρει τον ίδιο, ιστορικά μιλώντας, όσον αφορά το σκηνικό του πολέμου; Και τι θεωρεί αυτήν τη στιγμή αξιοσημείωτο σχετικά με το πώς έχει επηρεαστεί η ιστορία της Ελλάδας από το γεγονός ότι το ελληνικό κράτος γεννήθηκε με την υποστήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων, μεταξύ των οποίων βέβαια και της Ρωσίας; «Η νεότερη Ελλάδα, το ελληνικό κράτος», αποκρίνεται ο Ρόντρικ Μπίτον, «γεννήθηκε με την ανάδυση του ζητήματος της αυτοδιάθεσης των ανεξάρτητων εθνών-κρατών. Η Ελλάδα υπήρξε το πρώτο που αναγνωρίστηκε διεθνώς στη Γηραιά Ηπειρο, ενώ το πείραμα είχε ήδη αρχίσει στην Αμερική – στις ΗΠΑ, στην Καραϊβική και στη Νότια Αμερική, από το 1776 μέχρι το 1825. Για να γίνει το ελληνικό κράτος, έπρεπε οι Ελληνες να πολεμήσουν για την ελευθερία τους, ακριβώς όπως –σήμερα προφανώς– οι Ουκρανοί. Το 1827 συμπολέμησαν οι τρεις μεγάλες ναυτικές δυνάμεις της εποχής –η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, η Ρωσία– στη ναυμαχία του Ναυαρίνου και ο στόχος τους δεν ήταν η απελευθέρωση της Ελλάδας –αυτή ήταν η συνέπεια– αλλά η ειρήνευση. Γιατί τότε, η Ρωσία των τσάρων, με πρωτεύουσα την Αγία Πετρούπολη, υπήρξε και αυτή ευρωπαϊκή δύναμη και είχε παίξει σημαντικό ρόλο στο συνέδριο της Βιέννης (1814-1815), όπου σφυρηλατήθηκε το σχέδιο για την ειρήνη στην Ευρώπη ύστερα από τους Ναπολεόντειους Πολέμους. Ενώ, αντιθέτως, η Ρωσία του Πούτιν, ή καλύτερα ο ίδιος ο Πούτιν και ο στενός κύκλος του, στράφηκε εναντίον της Ευρώπης, των ευρωπαϊκών αξιών και των “κεκτημένων” της Ε.Ε.».
Εχοντας μελετήσει τον ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική ιστορία για πάνω από τέσσερις δεκαετίες, ο Ρόντρικ Μπίτον συνέγραψε πρόσφατα και ένα ακόμη σχετικό δοκίμιο, με τίτλο «The Greeks: A Global History», που θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά εντός του 2022 από τις εκδόσεις Πατάκη, σε μετάφραση του Μενέλαου Αστερίου. Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία των Ελλήνων από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα, ιδωμένη υπό το πρίσμα της επιρροής που αυτή άσκησε σε ολόκληρο τον κόσμο, μέσα από τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, την επέκταση της χριστιανικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, την ελληνική διασπορά κ.ά.
Πόσο διαφορετικά θα είχαν εξελιχθεί τα πράγματα, εάν ειδικά μετά την Επανάσταση του 1821 είχε επικρατήσει μία ακόμη σχετική ιδεολογική κατασκευή της εποχής, που ήθελε το νέο ελληνικό κράτος να συνδέεται όχι τόσο με τις αρχαιοελληνικές καταβολές του, όσο με τις βυζαντινές και άρα με την ομόδοξη Ρωσία; Μεθοδολογικά μιλώντας, ερωτήματα του τύπου «τι θα γινόταν αν» δεν στέκουν στη μελέτη της Ιστορίας. Ωστόσο, με αυτό σαν δεδομένο, ο Ρόντρικ Μπίτον λέει: «Η ρωσοφιλία στην Ελλάδα έχει τις ρίζες της στην Τουρκοκρατία και βασίστηκε εν μέρει στη “φιλελληνική” πολιτική της Μεγάλης Αικατερίνης, η οποία –τι ειρωνική σύμπτωση στις μέρες μας!– έφερε χιλιάδες Ελληνες ορθοδόξους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία για να κατοικήσουν στις ακτές και στις καινούργιες πόλεις της σημερινής Ουκρανίας, στις οποίες δόθηκαν ονομασίες ελληνικές – Μαριούπολη, Σεβαστόπολη, Οδησσός κ.λπ. Αλλά οι Ρώσοι ποτέ δεν απέκτησαν σταθερή δημοκρατία· ουσιαστικά, ο Πούτιν είναι “τύραννος” –με τα αρχαία ελληνικά δεδομένα– ακριβώς όπως ήταν προηγουμένως ο Λένιν και ο Στάλιν. Το Βυζάντιο είναι κάτι άλλο. Ναι, θα μπορούσε να βασίζεται το ελληνικό κράτος πιο πολύ στις βυζαντινές του καταβολές· τότε μάλλον δεν θα λεγόταν καν ελληνικό – ίσως λεγόταν “Ρωμανία”, όπως αποκαλούσαν μερικοί Βυζαντινοί το κράτος τους, αιώνες πριν εμφανιστεί η σημερινή Ρουμανία. Αλλά ακόμη και αν γινόταν έτσι, για ποιο λόγο να στήριζε τις ελπίδες του στη Ρωσία; Μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Ρώσοι διεκδικούσαν την Πόλη – με το όνομα Τσάργκραντ. Και δεν ωφέλησαν πραγματικά τους Ελληνες στα Ορλωφικά του 1770, ούτε βοήθησε ο Στάλιν το ΚΚΕ στον Εμφύλιο. Παρόλο που έχει μακρά ιστορία, η ρωσοφιλία στην Ελλάδα μένει χωρίς πραγματική βάση».
Η Ορθοδοξία
Αραγε η ορθόδοξη θρησκεία επηρεάζει τάσεις και προδιαθέσεις στην τρέχουσα συνθήκη; «Η Ελλάδα ταλαντεύεται αιώνια ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση», απαντά ο Ρόντρικ Μπίτον, «και προφανώς o χαρακτηρισμός και τα γεωγραφικά σύνορα και των δύο αλλάζουν από μέρα σε μέρα. Μάλιστα, δεν πρόκειται ακριβώς για γεωγραφικούς προσδιορισμούς – κατά τον Ψυχρό Πόλεμο η Ελλάδα ανήκε στη Δύση, ενώ στον χάρτη αυτό φαινόταν αδιανόητο. Και η Ουκρανία, αν επιζήσει, πάλι θα ανήκει σε μια “νοητή” –”imagined” κατά τον Μπένεντικτ Αντερσον– Δύση, ενώ η γεωγραφική της θέση βρίσκεται ανατολικά της κυρίως Ευρώπης. Βέβαια, η θρησκεία παίζει ρόλο. Και αναρωτιέμαι αν θα παίξει στην έκβαση του Ουκρανικού. Προς το παρόν, δεν ακούσαμε σχεδόν τίποτε για τις διαφορές, στην Ουκρανία, της καθολικής με την Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως έγινε π.χ. στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Ως προς την Ελλάδα, κανένας δεν αμφισβητεί τον σημαντικό ρόλο της Ορθοδοξίας σήμερα – και αυτό ισχύει επίσης για τον απόδημο ελληνισμό ανά όλο τον κόσμο».
Συμπερασματικά, ποιες είναι οι διαφορές και οι ομοιότητες ανάμεσα στη χώρα που προσείλκυσε τη Φιλική Εταιρεία, τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, τον Ιωάννη Καποδίστρια και στη σύγχρονη Ρωσία; «Η Ρωσία», καταλήγει ο Ρόντρικ Μπίτον, «την εποχή εκείνη είχε επιλέξει να γίνει κράτος ευρωπαϊκό, μια στροφή που οφείλεται στον τσάρο Πέτρο τον Α΄, τον Μέγα. Απολυταρχικό μεν, όπως ήταν και άλλες αυτοκρατορίες της Ευρώπης τότε, αλλά ανοιχτό, ως ένα σημείο τουλάχιστον, στις ιδέες του Διαφωτισμού. Και είναι η ίδια αυτή η Ρωσία, του 19ου αιώνα, του Ντοστογιέφσκι και του Τολστόι, του Τσαϊκόφσκι και άλλων δημιουργών, που μένουν –και θα μείνουν– στον αστερισμό των καλών τεχνών».
«Αλλο ο πολιτισμός και άλλο η πολιτική»
Ανθρωπος καθώς λέμε «των γραμμάτων και των τεχνών», ο ιστορικός και νεοελληνιστής Ρόντρικ Μπίτον γνωρίζει βέβαια ότι μετά την εισβολή στην Ουκρανία οι ΗΠΑ και πολλές ευρωπαϊκές χώρες επέβαλαν στη Ρωσία κυρώσεις, οικονομικές αλλά και πολιτιστικές. Γνωρίζει άραγε και ότι κάποιοι εξέφρασαν τον φόβο πως πλέον δεν θα διαβάζουμε Ντοστογιέφσκι και δεν θα ακούμε Τσαϊκόφσκι ή ότι άλλοι επισήμαναν πως ο πολιτισμός έχει σε κάθε περίπτωση ρόλο συμφιλιωτικό; Ποια είναι η δική του γνώμη; «Αλλο ο πολιτισμός και άλλο η πολιτική», παρατηρεί ο Ρόντρικ Μπίτον και συμπληρώνει: «Σε μια συναυλία που μετέδωσε το BBC τις προάλλες στην Αγγλία, μίλησε στην αρχή της ο διευθυντής της ορχήστρας: θα ακούσουμε τη μουσική του Τσαϊκόφσκι και του Στραβίνσκι, είπε· εκείνοι οι μεγάλοι δημιουργοί δεν φταίνε για τα γεγονότα της Ουκρανίας. Αν υπάρχει πόλεμος, δεν είναι πόλεμος εναντίον του λαού της Ρωσίας, πόσο μάλλον με τις παλιές δημιουργίες αυτού του λαού. Τη συναυλία μας, συνέχισε, την αφιερώνουμε στον λαό της Ουκρανίας και στα θύματα της ρωσικής εισβολής. Κατά τη γνώμη μου, σωστά μίλησε. Και η μουσική ήταν περισσότερο συγκινητική από ποτέ».
Βιβλία του Μπίτον στα ελληνικά
Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και η παγκόσμια σημασία της
μτφρ.: Δέσποινα Κανελλοπούλου, εκδ. Αιώρα
Ελλάδα: Βιογραφία ενός σύγχρονου έθνους
μτφρ.: Μενέλαος Αστερίου, εκδ. Πατάκη
Ο πόλεμος του Μπάιρον. Ρομαντική εξέγερση, ελληνική επανάσταση
μτφρ.: Κατερίνα Σχινά, εκδ. Πατάκη
Η ιδέα του έθνους στην ελληνική λογοτεχνία. Από το Βυζάντιο στη σύγχρονη Ελλάδα
μτφρ.: Ελένη Πιπίνη – Πόπη Νοτιά, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Ο Καζαντζάκης μοντερνιστής και μεταμοντέρνος
επιμ.: Σ. Ν. Φιλιππίδης, εκδ. Καστανιώτη
Γιώργος Σεφέρης: Περιμένοντας τον Αγγελο
μτφρ.: Μίκα Προβατά, εκδ. Ωκεανίδα
Τα παιδιά της Αριάδνης
μτφρ.: Αγορίτσα Μπακοδήμου, εκδ. Καστανιώτη
Η ερωτική μυθιστορία του ελληνικού Μεσαίωνα
μτφρ.: Νίκη Τσιρώνη, εκδ. Καρδαμίτσα
Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία. Ποίηση και πεζογραφία 1821-1992
μτφρ.: Ευαγγελία Ζουργού, Μαριάννα Σπανάκη, εκδ. Νεφέλη