Μπορούμε να επιλέξουμε την «έξοδό» μας από τη ζωή; Την τελευταία εικόνα που θα αφήσουμε στους άλλους; Ισως ναι, ίσως όχι, ούτε γιατροί, ούτε ιερείς, ούτε ψυχαναλυτές μπορούν να απαντήσουν μετά βεβαιότητος στα μεταφυσικά ερωτήματα. Το σίγουρο είναι ότι η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα αποχώρησε αιφνιδίως προχθές Δευτέρα σε μια στιγμή του βίου της ταιριαστή για finissage της διαδρομής της. Ακμαία, δίχως τη φθορά των γηρατειών και σίγουρα πριν από την τιμητική αποστρατεία. Πολλοί περίμεναν να δουν την απόσυρσή της. Οχι βεβαίως διότι κόπτονταν να καμαρώσουν κάποιον άξιο να τη διαδέχεται, αλλά από καθαρή κακία προς εκείνη που άντεξε τόσα χρόνια στον θώκο. Η Λαμπράκη έζησε και πέθανε με το κεφάλι ψηλά, παρέδωσε ένα τιτάνιο έργο ολοκληρωμένο πια, μια πνευματική και υλική προσφορά σε Δήμο και Σοφιστές, μοίρασε έμπρακτες αποδείξεις στους επικριτές της, άφησε τη σφραγίδα της σε μια εποχή.
«Είμαι κόρη σιδηρουργού και αγρότισσας, φτιαγμένη από “μέταλλο” και από χώμα που με κάνουν να μη λυγίζω στις επιθέσεις. Εγώ θα κάνω αυτό που έχω στο μυαλό μου και ας λένε…» ήταν η μόνιμη επωδός της. Το μεγαλύτερο όπλο της ήταν η πεισματική και αποδοτική στοχοπροσήλωσή της. Γεννημένη το 1939 στο Αρκαλοχώρι της Κρήτης, θυγατέρα του Νίκου και της Κατερίνας, ανέπτυξε εξ απαλών ονύχων αγάπη για το παρελθόν. Τα οικογενειακά κτήματα συνόρευαν με ένα σπήλαιο-μυστήριο για τους αρχαιολόγους. Εκεί μέσα είχαν βρεθεί πολλά χάλκινα εργαλεία, αλλά κυρίως 20 χρυσοί διπλοί πελέκεις, μάλλον για τελετουργική χρήση. Οι ειδικοί πάλευαν τότε να κατανοήσουν τι ήταν αυτό το μέρος. Ωστόσο, στο μισοκατακρημνισμένο κέντρο λατρείας των Μινωιτών, η Μαρίνα αγάπησε την Ιστορία διαισθητικά, μόνο και μόνο από τον απόηχό της.
Στα 12 της χρόνια έμεινε μόνη της σε ένα δωματιάκι στο Ηράκλειο διότι το χωριό της δεν είχε πέρα από δημοτικό. Στα 16 της οι γονείς της αποφάσισαν να εγκαταλείψει τα μαθήματα: «Ο,τι έμαθες, έμαθες», της είπαν. «Γύρνα πίσω να δουλέψεις», και έτσι βρέθηκε με την πρώτη της δουλειά σε κατάστημα νεωτερισμών. Η μοίρα είχε άλλα σχέδια και της έστειλε τον 26χρονο Συριανό Δημήτρη Πλάκα, τον πρώτο δάσκαλο που πάτησε το πόδι στο χωριό για να αναλάβει το νεοϊδρυθέν Γυμνάσιο Αρκαλοχωρίου. Τι δουλειά είχε σε αυτή την εσχατιά; Ηταν αριστερός και δεν διέθετε πιστοποιητικό φρονημάτων. Χαρισματικός φιλόλογος, καλλιεργημένος, γοητευτικός, ήταν ένας άλλος κόσμος από μόνος του. Γνωρίστηκαν όσο η Μαρίνα εργαζόταν στο μαγαζί. Αρχισε να της δανείζει βιβλία και κάπως έτσι ξεκίνησε το φλερτ. Και σε ένα κρητικό χωριό τη δεκαετία του ’50 μόνο σε γάμο μπορούσε να καταλήξει. «Και χαμάλη θα παντρευόμουν, αρκεί να με αφήσει να τελειώσω το σχολείο», του είχε πει εκείνη τότε. Πόσο μάλλον έναν άνθρωπο που της υπέδειξε διά των επιλογών του αρκετά νωρίς τον τρόπο με τον οποίο η ίδια ήθελε να ζήσει. Σαν να πήγε το βουνό στον Μωάμεθ.
Σε δύο χρόνια πήρε απολυτήριο λυκείου και μπήκε πρώτη σε πέντε σχολές. Διάλεξε την Αρχαιολογία. Με τον Πλάκα ζούσαν πολύ φτωχικά, όμως κατάφερε να κάνει ένα ταξίδι με τρένο στην Ιταλία και εκεί ανακάλυψε τον προορισμό της, που δεν θα ήταν άλλος από την τέχνη. Τα αριστουργήματα του χρωστήρα και της σμίλης της αρχαιότητας και της Αναγέννησης τη μάγευαν, ήθελε να μάθει τα πάντα γι’ αυτά. Ομως στην Ελλάδα σπουδές Ιστορίας της Τέχνης δεν υπήρχαν και έτσι βρέθηκε να παρακολουθεί τον συντοπίτη της, τον Παντελή Πρεβελάκη, στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Αυτός και αν της άνοιξε δρόμους. Τον τιμούσε πάντα ως τον μεγαλύτερο δάσκαλό της. Για να τα αφομοιώσει όλα, μελετούσε έως και 18 ώρες την ημέρα. Και το 1968, την ώρα που το Παρίσι «κάπνιζε» ακόμα από τις αναταραχές των φοιτητών, πήγε με υποτροφία στην Πόλη του Φωτός. Μαζί με τον σύζυγό της γνώρισαν όλες τις μεγάλες προσωπικότητες της εποχής, από τον Σαρτρ έως τον Μπαρτ, πήγαιναν τα πρωινά σε εκθέσεις και κάθε βράδυ στο θέατρο. Μια πνευματική «καταβύθιση» σε ό,τι καλύτερο είχε να τους δώσει η Γαλλία. Ολα αυτά επέδρασαν στην παιδεία της, τη βάθυναν και της έδωσαν άλλες κατευθύνσεις, οξύνοντας το βλέμμα και καλλιεργώντας ακόμα περισσότερο την αισθητική.
Η Μαρίνα παρέμεινε γαλλοτραφής μέχρι το τέλος, με τεράστια αγάπη για τη χώρα αυτή και τους ανθρώπους της. Το διδακτορικό της ήταν πάνω στον γλύπτη Μπουρντέλ και την επίδραση που του άσκησε η Ελλάδα. Γνωστικά ήταν το πεδίο που περισσότερο της άρεσε. Σε πολλές εκθέσεις που έκανε αργότερα υπήρχε πάντοτε ο ίδιος παρονομαστής, δηλαδή η σύζευξη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού με τη μοντέρνα τέχνη, οι άρρηκτοι δεσμοί παρελθόντος και παρόντος. Θεωρούσε την τέχνη μια κόκκινη γραμμή που διαπερνά και συνδέει όλες τις εποχές. Το 1975 εκλέγεται καθηγήτρια στη Σχολή Καλών Τεχνών, η πρώτη γυναίκα που αναλάμβανε τέτοιο πόστο. «Στα πρόσωπα των μαθητών μου έβλεπα μελλοντικούς καλλιτέχνες και αυτό με έκανε εξαρχής να έχω μια σχέση σεβασμού μαζί τους. Μάθαινα από αυτούς, όπως και εκείνοι από εμένα». Εμφανιζόταν στα μαθήματα πάντα καλοντυμένη με το σήμα κατατεθέν της, που ήταν τα καπέλα ή οι καρφίτσες στο πέτο: «Το ντύσιμο μου το έμαθε ο Πρεβελάκης. Τότε δεν ήταν της μόδας να προσέχεις τι φοράς. Εκείνος όμως επέμενε: “Θα πηγαίνεις τόσο προσεγμένα ντυμένη στις παραδόσεις όπως μια γυναίκα που πάει να συναντήσει τον εραστή της”».
Το φλερτ με τον πρώτο δάσκαλο του χωριού, το ταξίδι στην Πόλη του Φωτός και το σήμα κατατεθέν της, τα καπέλα και οι καρφίτσες.
Από τα έδρανά της πέρασαν ζωγράφοι και ζωγράφοι. Είχε το χάρισμα να μετατρέπει τις γνώσεις της σε συγκλονιστικές παραδόσεις, με εκπληκτική χρήση της γλώσσας και παραδείγματα που θα καταλάβαινε και ένας αμόρφωτος άνθρωπος. Εκλαΐκευε δίχως να φτωχαίνει τα νοήματα. Το πιστεύω της ήταν η αριστοτελική ρήση πως όλα τα μεγάλα έργα τέχνης είναι σαν ζώντες οργανισμοί που δεν θέλουν διαμεσολάβηση για να αντιληφθεί κανείς τη σπουδαιότητά τους. Το 1992, η τότε υπουργός Πολιτισμού Ψαρούδα-Μπενάκη της κάνει τρία συνεχόμενα ραντεβού για να την πείσει να αναλάβει τη διεύθυνση της Πινακοθήκης. Δίσταζε, είχε τον άνδρα της σοβαρά άρρωστο. Αρχικά εκείνος πίστευε ότι το μουσείο θα ήταν ένας τεράστιος περισπασμός στη δουλειά της, που ήταν η συγγραφή βιβλίων. Οταν όμως συνειδητοποίησε ότι η ζωή του τελειώνει, την παρώθησε να πάρει τη δουλειά. Η Πλάκα αναλαμβάνοντας βρήκε ένα φορέα καλά οργανωμένο, με ένα πρόβλημα: απευθυνόταν στους ήδη μυημένους στην τέχνη. Και εκείνη έβαλε στόχο να το αλλάξει αυτό.
Στα 30 χρόνια που έμεινε στο τιμόνι της Πινακοθήκης τη μεταμόρφωσε. Με τεράστιες εκθέσεις αριστουργημάτων που ήρθαν από τη Γαλλία, την Αμερική ή την Ιταλία, δίδαξε στους Ελληνες τι είναι γλυπτική, μοντέρνα τέχνη, Αναγέννηση και πως όλα αυτά σχετίζονται με τη δική μας ιστορική παρακαταθήκη. Αφιερώματα όπως «Από τον Γκρέκο ώς τον Σεζάν», «Το Φως του Απόλλωνα», «Εξι Γλύπτες Συνομιλούν με τον Ανθρωπο», «Αθήνα – Παρίσι», «Αθήνα – Μόναχο» άφησαν εποχή και συγκέντρωσαν τόσο κόσμο που οι ουρές έκαναν τον γύρο της Πινακοθήκης. Το μουσείο πια ήταν ανοιχτό σε όλους, ανεξαρτήτως ηλικίας, κοινωνικού επιπέδου και μόρφωσης. Ενα περιστατικό μαρτυρά τη στάση της. Ενα απόγευμα ο Σύλλογος «Ελπίδα» είχε κλείσει την Πινακοθήκη για ιδιωτική εκδήλωση, όμως εκείνη την ώρα έφθασε ένα πούλμαν με επισκέπτες από κάποιο νησί του Αιγαίου. Αφησε το γεύμα και τους ξενάγησε τρεις ώρες. Αυτοί είχαν προτεραιότητα.
Ταυτόχρονα αναδιοργάνωσε τα παραρτήματα της Κέρκυρας, του Ναυπλίου, της Σπάρτης και έβαλε μπροστά τη δημιουργία της Εθνικής Γλυπτοθήκης στο Γουδί. Η αναβάθμιση ήταν συνολική υπόθεση και το ήξερε. Στο μεταξύ, οι κυβερνήσεις διαδέχονταν η μια την άλλη, οι υπουργοί Πολιτισμού άλλαζαν σαν τα πουκάμισα, οι συνθήκες στη χώρα πήγαν από το ζενίθ του 2004 στο ναδίρ της οικονομικής κρίσης. Πολλοί έτριβαν τα χέρια τους όταν έγινε η ληστεία των τριών έργων –ανάμεσα στα οποία και ένας Πικάσο–, διότι θεώρησαν ότι αυτό θα ήταν η καρατόμησή της. Επεσαν έξω. Αντεχε διότι είχε στο μυαλό της να ξαναφτιάξει το κτίριο της Βασιλίσσης Σοφίας. Με ιώβεια υπομονή, καθημερινή παρουσία στο εργοτάξιο, προσωπικό αγώνα πειθούς στους χορηγούς, ευελιξία στις αμέτρητες αναποδιές, χαλκέντερη περιφρόνηση στους επικριτές, τα κατάφερε. Και να τη που υποδέχθηκε τον Κυριάκο Μητσοτάκη και όλους τους ξένους ηγέτες στα εγκαίνια του νέου κτιρίου τον Μάρτιο του 2021.
Την κατηγόρησαν για την καπατσοσύνη της, για τη γοητεία που ασκούσε στους πάντες, για την ευφυΐα, για το πείσμα και την αντοχή της, για τη φανατική αφοσίωση στα σχέδιά της, για την απροθυμία της να αποστρατευθεί νωρίς, να υποκύψει στο βάρος της ηλικίας. Πολλοί έφτασαν να γίνουν μικρόψυχοι, κακοήθεις, αναιδείς απέναντί της. «Μα κτίριο είναι αυτό;», «Μα είναι άσχημο», «Μα πώς κρέμασε έτσι τους πίνακες», «Μα είναι δυνατόν να είναι ακόμα διευθύντρια;». Ζούμε και σε μια χώρα που ευχόμαστε να πεθάνει η κατσίκα του γείτονα, να αποτύχει ο επιτυχημένος, να μαραθεί το λουλούδι που ευωδιάζει. Να τι αφήνει τελικά πίσω της: να προχωρεί κανείς προς το όνειρό του αταλάντευτος από τις λάσπες και τις προσωπικές προσβολές. Ας είναι ελαφρύ το χώμα που τη σκεπάζει. Και από εκεί ψηλά, παρέα με τον Αγγελο Δεληβορριά, θα καμαρώνουν την καρδιά της Αθήνας που έχει πια τόσο όμορφα μουσεία.
ΥΓ.: Τι με έμαθε προσωπικά: «Να δείχνεις τις αγάπες σου», μου έλεγε. Νομίζω πως το έκανα.
