Επρεπε να κινηθούν άμεσα. Ενώ είχαν ήδη ηχήσει οι σειρήνες, εθελοντές στην Ουκρανία από τη Λβιβ μέχρι την Οδησσό και το Χάρκοβο προσπαθούσαν να οχυρώσουν την πολιτιστική τους κληρονομιά απέναντι στον επερχόμενο κίνδυνο της ρωσικής εισβολής. Κάλυψαν αγάλματα με αμμόσακους, έκρυψαν βιβλία, περγαμηνές και πίνακες ζωγραφικής σε ασφαλείς χώρους και έντυσαν με χαλύβδινες πλάκες τα βιτρό ναών. Ηταν τόση η βιασύνη, που σύμφωνα με τις πρώτες ανταποκρίσεις αρχαία χειρόγραφα συσκευάστηκαν σε κούτες οι οποίες προορίζονταν για μεταφορά μπανανών στα σούπερ μάρκετ. Ο φόβος, όμως, αποδείχθηκε βάσιμος. Εδώ και μήνες ο πόλεμος στην Ουκρανία πλήττει και απειλεί τα μνημεία και τη μνήμη της χώρας.
Η Αλεξάνδρα Ξανθάκη, καθηγήτρια Νομικής στο Πανεπιστήμιο Μπρουνέλ του Λονδίνου, εκλέχτηκε τον Οκτώβριο του 2021 στη θέση της ειδικής επιτρόπου για τα Πολιτιστικά Δικαιώματα στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών. Από την πρώτη ημέρα του πολέμου παρακολουθεί με ανησυχία τις εξελίξεις στην Ουκρανία. «Σε πολέμους και κρίσεις κοιτάμε πώς θα σωθούν ζωές. Οι ίδιοι οι Ουκρανοί μας ώθησαν να κοιτάξουμε πώς μπορούμε να σώσουμε και την κληρονομιά τους. Βλέπουμε ότι οι πολίτες έχουν βάλει σε κίνδυνο τη ζωή τους για να διατηρήσουν την ταυτότητά τους και να διαφυλάξουν τα μνημεία τους», λέει σε τηλεφωνική της επικοινωνία με την «Κ». «Είναι βασικό να επιβιώσει ο πολιτισμός τους, οι αξίες τους, οι πρακτικές τους, ο τρόπος με τον οποίο βλέπουν τη ζωή. Ο πολιτισμός είναι γέφυρα μεταξύ του παρελθόντος και του μέλλοντος και εάν το παρελθόν καταστραφεί τότε το παρόν και το μέλλον είναι αβέβαια και δύσκολα».
Η κ. Ξανθάκη επισημαίνει ότι η ρωσική εισβολή παραβιάζει το δικαίωμα αυτοδιάθεσης του ουκρανικού λαού. «Ο κύριος λόγος που έχει προτάξει η Ρωσία για να δικαιολογήσει την εισβολή σχετίζεται με τα πολιτιστικά δικαιώματα. Η Ρωσία αμφισβητεί ότι υπάρχει ουκρανικός λαός και ουκρανικός πολιτισμός», λέει.
Ανησυχία
Οι New York Times δημοσίευσαν έρευνα στην οποία αναφέρουν ότι εντόπισαν 339 μνημεία σε όλη τη χώρα που έχουν υποστεί σημαντική ζημιά.
Ηδη από τις πρώτες εβδομάδες του πολέμου τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 2022 η διεθνής κοινότητα είχε εκφράσει τις ανησυχίες της για τις καταστροφές σε ιστορικά κτίρια και πλατείες στο Χάρκοβο, στο Τσερνιχίβ και αλλού. Η εικόνα του βομβαρδισμένου θεάτρου στη Μαριούπολη, όπου είχαν καταφύγει και έχασαν τη ζωή τους άμαχοι πολίτες, είναι από τις πιο ενδεικτικές αυτού του πολέμου. Στις αρχές Μαΐου η διευθύντρια του Μουσείου Τοπικής Ιστορίας της Μελιτόπολης, Λέιλα Ιμπραΐμοβα, είχε περιγράψει σε διεθνή ΜΜΕ πώς μαζί με άλλα μέλη του προσωπικού είχαν κρύψει αντικείμενα μέσα σε ένα κελάρι για να τα διασώσουν, ενώ η ίδια είχε ανακριθεί επί ώρες από τις ρωσικές δυνάμεις. Οι ουκρανικές αρχές ανέφεραν τότε ότι από το μουσείο κλάπηκαν περισσότερα από 190 χρυσά αντικείμενα των Σκυθών.
Με αφορμή εκείνη την είδηση, η Ελληνίδα υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη είχε δηλώσει τότε ότι είχε ζητηθεί η άμεση λήψη μέτρων στο Συμβούλιο των υπουργών Πολιτισμού της Ευρωπαϊκής Ενωσης. «Ζητήσαμε μέτρα για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ουκρανίας, συγκεκριμένα, τη δημιουργία Red List για την αποτροπή της παράνομης διακίνησής τους, τη δημιουργία πλατφόρμας για τη συλλογή πληροφοριών για λεηλασίες και κλοπές πολιτιστικών αγαθών, καθώς και την ανάληψη πρωτοβουλιών για τη λήψη νομικών και θεσμικών μέτρων», είχε πει. Τον Μάιο και η κ. Ξανθάκη σε ανακοίνωσή της είχε τονίσει την πολυεπίπεδη παραβίαση των πολιτιστικών δικαιωμάτων στην Ουκρανία. «Οπως και σε άλλες συγκρούσεις γινόμαστε μάρτυρες μιας τραγωδίας δίχως τέλος», ανέφερε.
Ο αριθμός των μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς που έχουν πληγεί ποικίλλει ανάλογα με την πηγή της πληροφόρησης. Εκτιμάται ότι ακόμη δεν μπορεί να αποσαφηνιστεί με απόλυτη ακρίβεια η έκταση της καταστροφής καθώς συνεχίζονται οι σχετικές έρευνες και καταγραφές. Πρόσφατα, η αμερικανική εφημερίδα New York Times δημοσίευσε έρευνά της στην οποία αναφέρει ότι κατάφερε να εντοπίσει 339 μνημεία σε όλη τη χώρα, που έχουν υποστεί σημαντική ζημιά. Σε αυτά περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων και βιβλιοθήκες, αγάλματα, εκκλησίες, μουσεία. Σε τουλάχιστον 77 περιπτώσεις επισημαίνουν ότι κτίρια, συλλογές και αντικείμενα έχουν καταστραφεί ολοσχερώς.
Η κ. Ξανθάκη εξηγεί ότι στις περιπτώσεις που ερευνάται η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς η μεγαλύτερη δυσκολία έγκειται στην απόδειξη ότι όλα έγιναν εσκεμμένα, ότι υπήρχε πρόθεση και οι ζημιές δεν προέκυψαν ως παράπλευρη απώλεια. Η ουκρανική πλευρά έχει μιλήσει για στοχευμένες επιθέσεις στην κληρονομιά της χώρας. Η Ελληνίδα ειδική επίτροπος του ΟΗΕ επισημαίνει ότι κοιτάει και στην επόμενη ημέρα, όταν κάποτε λήξει αυτός ο πόλεμος, στις επιπτώσεις που ενδέχεται να έχει στη διαμόρφωση μιας ειρηνικής πολυπολιτισμικής κοινωνίας.
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr