Βρισκόμαστε σε εκείνο το σημείο της αθηναϊκής ιστορίας του πρώτου τετάρτου του 21ου αιώνα που θα πρέπει να ειπωθεί η αλήθεια χωρίς περιστροφές: η οδός Σταδίου, η κάποτε βασική εμπορική ραχοκοκαλιά του κέντρου της Αθήνας, είναι σήμερα ένας νεκρός δρόμος. Μπορεί η διάγνωση να ακούγεται υπερβολική ή αφοριστική· κυρίως σε όσους δεν την περπατούν συχνά ή απλώς τη διασχίζουν με το αυτοκίνητο. Αλλά η πικρή αλήθεια είναι ότι αυτή η κρίσιμη αρτηρία του αθηναϊκού κέντρου που δέχθηκε περισσότερο από κάθε άλλη (και με τη μεγαλύτερη σφοδρότητα) το ωστικό κύμα της κρίσης δεν λέει να συνέλθει.
Αλλά αυτή είναι η μια πλευρά της αφήγησης για την οδό Σταδίου που εμπλουτίστηκε πρόσφατα και με το αχρείαστο (και εν εξελίξει) δράμα για το μέλλον των κινηματογράφων του κέντρου· δύο από τις πέντε αίθουσες που επιβιώνουν ακόμη λειτουργούν εδώ κοντά. Ομως, το 2023 δεν είναι 2010. Απέναντι από το πυρπολημένο κουφάρι του «Αττικόν» ετοιμάζεται να ανοίξει το νέο, πεντάστερο «Esperia». Στην άλλη γωνία (συμβολή με Ομήρου) μόλις αποκαλύφθηκε η νέα πρόσοψη του πρώτου «πράσινου» κτιρίου γραφείων του δρόμου. Στην παρηκμασμένη και αποψιλωμένη εμπορικά στοά Αρσακείου, εκεί όπου λειτούργησε στα ένδοξα χρόνια της σημιτικής ευημερίας η Στοά του Βιβλίου, αναμένεται να ξεκινήσουν τις επόμενες εβδομάδες τα έργα για ένα από τα πιο φιλόδοξα ιδιωτικά πρότζεκτ σε ολόκληρη την Αθήνα: πρόκειται για μια πρότυπη, σύγχρονη γαστρονομική αγορά (food hall) με επίκεντρο τη μεσογειακή διατροφή. Οταν προ πανδημίας (2019) είχε υπογραφεί η συμφωνία μίσθωσης του ακινήτου από τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία που διαχειρίζεται τα Αρσάκεια Σχολεία και το Αρσάκειο Μέγαρο και τους επενδυτές (τη Legendary Foods Α.Ε.), είχε διατυπωθεί ο ευγενής στόχος το πρώτο αθηναϊκό food hall να αναδειχθεί σε δεύτερο δημοφιλέστερο τουριστικό προορισμό μετά την Ακρόπολη. Αυτό μεταφράζεται σε ημερήσια επισκεψιμότητα από 10.000 έως 12.000 άτομα και μέση κατά κεφαλή δαπάνη κοντά στα 12 ευρώ. Σε κάθε περίπτωση, αν το στοίχημα κερδηθεί θα παρασύρει μια ολόκληρη περιοχή που σήμερα είναι εμπορικά πλήρως απαξιωμένη και κοινωνικά αβίωτη.
Πάντως, συνολικά αυτή την εποχή ολοκληρώνονται, βρίσκονται σε εξέλιξη ή σε φάση ωρίμανσης οκτώ μεγάλα επενδυτικά σχέδια για την οδό Σταδίου, με τα πέντε από αυτά να αφορούν νέα ξενοδοχεία. Αν προσθέσουμε και το food hall που θα έχει ισχυρή απεύθυνση στους ξένους επισκέπτες μας, τότε αποκρυσταλλώνεται και το αναπτυξιακό μοντέλο της ελληνικής πρωτεύουσας. Ο τουρισμός εξελίσσεται σε ευχή και κατάρα: χωρίς αυτόν η επενδυτική κινητικότητα στην καρδιά της πόλης θα ήταν υποτυπώδης και μια σειρά από σημαντικά κτίρια θα ήταν καταδικασμένα σε έναν αέναο κύκλο παρακμής και εγκατάλειψης. Η άλλη όψη του νομίσματος είναι εμφανής και στον πλέον αδαή: όλες οι οικονομικές δυνάμεις της πόλης είναι στραμμένες στη μοναδική βιομηχανία που μπορεί να αποδώσει άμεσα θέσεις εργασίας και ρευστό στην αγορά. Ολες οι υπόλοιπες δραστηριότητες (εμπόριο, αναψυχή, κατοικία κ.λπ.) εξωθούνται εκτός κέντρου, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει για τον κάποτε περιλάλητο πολυλειτουργικό χαρακτήρα της Αθήνας.
Οι «τρεις» Σταδίου
Στην πραγματικότητα σήμερα υπάρχουν «τρεις» Σταδίου: η πρώτη, αυτή που συντηρεί μια ισχυρή ψευδαίσθηση αστικής κανονικότητας, δεν θα μας πάει πιο κάτω από την πρώτη κάθετο που διασχίζουν οχήματα, τον άξονα Κολοκοτρώνη – Αμερικής. Εκεί διαμορφώνεται ένα πρώτο άτυπο «σύνορο», καθώς η περιοχή διατηρεί τη ζωντάνια της εξαιτίας κυρίως του πολυκαταστήματος Attica και της στοάς Σπυρομήλιου.
Μια δεύτερη ζώνη, πιο ρευστή και ομιχλώδης, με σαφώς πιο περιορισμένη την ανθρώπινη παρουσία και καταφανώς ισχνότερη εμπορική δραστηριότητα, δημιουργείται μέχρι την πλατεία Κλαυθμώνος. Σκεφτείτε ότι εδώ μέχρι το 2010 ήταν ακόμη σε πλήρη λειτουργία βασικοί πόλοι έλξης πολύ διαφορετικών χρήσεων που δεν υφίστανται σήμερα: από τον ΟΤΕ δίπλα στην Παλαιά Βουλή ή τα Goody’s λίγο παρακάτω μέχρι φυσικά τους δύο κινηματογράφους «Αττικόν» και «Απόλλων», και από τα καταστήματα του συγκροτήματος που πυρπολήθηκε τον Φεβρουάριο του 2012 μέχρι το ξενοδοχείο «Esperia» (που ευτυχώς ανοίγει ξανά και μάλιστα αναβαθμισμένο) και το βιβλιοπωλείο του Κάουφμαν.
Στη στοά Αρσακείου, εκεί όπου λειτουργούσε η Στοά του Βιβλίου, αναμένεται να ξεκινήσουν τα έργα για ένα από τα πιο φιλόδοξα ιδιωτικά πρότζεκτ: μία πρότυπη, γαστρονομική αγορά με επίκεντρο τη μεσογειακή διατροφή.
Βρισκόμαστε στη μέση του δρόμου· δεν έχουμε εισέλθει ακόμα στην πραγματική ζώνη του λυκόφωτος. Η πλατεία Κλαυθμώνος και ο πεζόδρομος της οδού Κοραή (που μέσα στις επόμενες εβδομάδες θα δεχθεί τη φροντίδα των υπηρεσιών του Δήμου Αθηναίων στο πλαίσιο μιας μίνι ανάπλασης) διατηρούν μια κάποια κίνηση που τροφοδοτείται κυρίως από τον παρακείμενο σταθμό του μετρό. Ευτυχώς ο «Ιανός» (το βιβλιοπωλείο) δεν εγκατέλειψε την περιοχή παρά τη σχετική φημολογία, ενώ επιτυχημένο κρίνεται και το ρίσκο της αλυσίδας ηλεκτρονικών ειδών «Κωτσόβολος» να ανοίξει υποκατάστημα απέναντι από την αποψιλωμένη πλέον πιάτσα της οδού Δραγατσανίου.
Είναι πολύ σημαντικό ότι οι κινηματογράφοι «Αστυ» και «Αστορ» επιβίωσαν της υγειονομικής λαίλαπας, αλλά, όπως έδειξαν οι πρόσφατες εξελίξεις, κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί τη μακροημέρευσή τους. Επίσης το για χρόνια κλειστό κτίριο του «Ακρον Ιλιον Κρυστάλ» αναμορφώθηκε και λειτουργεί ως έδρα ιδιωτικού ΙΕΚ.
Κάπου εδώ τελειώνουν τα καλά νέα. Γιατί από την πλατεία Κλαυθμώνος και κάτω στήνεται ένα πρωτοφανές για κέντρο πρωτεύουσας ανεπτυγμένης χώρας σκηνικό αστικής δυστοπίας που δεν τελειώνει πριν από τα Χαυτεία και την Ομόνοια. Μόνο που δεν πρόκειται για σκηνικό…
Αυτή η ζώνη κοινωνικής και οικονομικής αποσάθρωσης ξεκινάει με τα μουντζουρωμένα, κατεβασμένα ρολά του υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, συνεχίζεται με τα κουρελιασμένα τεντόπανα του ασάλευτου (εδώ και δεκαετίες) σκελετού του κάποτε καλού πολυκαταστήματος «Aτενέ», ενώ, απέναντι, η σκιά της κάποτε ακμαίας στοάς Αρσακείου –απογυμνωμένη πλέον από κάθε ίχνος εμπορικής δραστηριότητας– περιμένει την αντίστροφη μέτρηση για την έναρξη των εργασιών που θα τη μεταμορφώσουν στο πρώτο σύγχρονο food hall της Αθήνας.
Περνώντας το πεζοδρόμιο σε υποδέχεται η πιο χυδαία εκδοχή ιστορικού κτιρίου σε ακτίνα χιλιομέτρων: το Εθνικό Τυπογραφείο, ένα από τα αρχαιότερα κτίρια της σύγχρονης Αθήνας, οικοδομημένο τη δεκαετία του 1830, είναι σήμερα άτυπο υπνωτήριο, δημόσιο ουρητήριο και χώρος συναλλαγής τοξικοεξαρτημένων ατόμων. Μέρα μεσημέρι γίναμε μάρτυρες της πραγματικότητας που έχει επιφυλάξει το ελληνικό κράτος για ένα από τα πρώτα δημόσια κτίρια της Ιστορίας του. Αποστεωμένες φιγούρες να περιφέρονται στην πλατεία Δικαιοσύνης, την «αυλή» του Τυπογραφείου που βλέπει προς το «Ρεξ».
Και το… θρίλερ συνεχίζεται: το Μέγαρο Αθηνογένους, στο νούμερο 50 της Σταδίου, ένα από τα πιο λαμπρά κτίρια της προπολεμικής εκδοχής της, παραμένει (ευτυχώς) αθέατο πίσω από σκαλωσιές και σχετικά περιποιημένα ικριώματα που λίγα χρόνια νωρίτερα έδιναν την υπόσχεση ενός νέου κύκλου ζωής. Μια χούφτα μαγαζάκια επιβιώνουν εδώ κι εκεί μέχρι τα Χαυτεία, όπου χάσκει στη συμβολή με την Αιόλου, αδιάλειπτα από το 1980 (!), η περίφημη τρύπα του «Κατράντζου», στο οικόπεδο που προέκυψε από την κατεδάφιση του ομώνυμου πολυκαταστήματος που πυρπολήθηκε από τρομοκράτες τον Δεκέμβριο του 1980 μαζί με το «Μινιόν» στην Πατησίων.
Δεν υπάρχει σε όλο το κέντρο της Αθήνας άλλο τόσο κραυγαλέο μνημείο διαχρονικής αδιαφορίας, εγκατάλειψης και λανθασμένων προτεραιοτήτων. Ισως τα ίδια να λέγονται και το 2055, όταν θα συμπληρώνονται 43 χρόνια από τον εμπρησμό του «Αττικόν»…
Οι κύκλοι της φωτιάς και της παρακμής από τη δεκαετία του ’80
Πότε άρχισε η κάτω βόλτα για τη Σταδίου;
Γιατί κοντεύουμε να πιστέψουμε ότι πάνω από αυτή τη μακρόστενη, υψηλού συμβολισμού λωρίδα αθηναϊκής γης σέρνεται μια βαριά κατάρα που για τους περισσότερους έχει σημείο εκκίνησης το 2008 ή τις μνημονιακές διαδηλώσεις της μεγάλης ελληνικής ύφεσης, αλλά που στην πραγματικότητα μας πηγαίνει τόσο πίσω όσο μοιάζουν σήμερα οι αρχές της δεκαετίας του ’80;
Αρχικά χρειάζεται να συμφωνήσουμε σε κάτι που είναι κοινό κτήμα για τους παλαιότερους Αθηναίους: από τους τρεις μεγάλους κάθετους άξονες που συνδέουν τις δύο μεγάλες πλατείες της πόλης, η Σταδίου ήταν η πιο αγαπητή, η πιο δημοφιλής οδός.
Με τα βιβλιοπωλεία της, τα πολυκαταστήματα, τις μεγάλες τράπεζες, τα καφέ, τα ζαχαροπλαστεία, τους κινηματογράφους, τις στοές, το αδιάκοπο πηγαινέλα των ανθρώπων. Σε σχέση με την πολύ πιο φαρδιά και πιο αρχοντική Πανεπιστημίου απέπνεε πάντα μια διαφορετική οικειότητα. Η Ακαδημίας, από την άλλη, δεν διέθετε ούτε το εμπορικό βάθος των δύο άλλων δρόμων ούτε τα σημεία αναφοράς τους.
Οι δεκαετίες του ’70 και του ’80 εγκαινίασαν τον κύκλο του «κακού» για την οδό Σταδίου, όπως και για το υπόλοιπο εμπορικό κέντρο της πόλης. Σε πρώτη φάση η περιβαλλοντική επιβάρυνση στρέφει συμπαγή μεσοαστικά στρώματα που κατοικούσαν σε κεντρικές συνοικίες σε αναζήτηση στέγης στα προάστια. Το κύμα εξόδου κορυφώνεται στα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης, χωρίς στην πραγματικότητα να σταματήσει ποτέ ολοκληρωτικά. Το λεγόμενο «εμπορικό τρίγωνο» σταδιακά φθίνει σε σημασία, καθώς χάνει ένα πολύτιμο κομμάτι της καταναλωτικής βάσης του που τώρα ψωνίζει στις αναδυόμενες εμπορικές πιάτσες της Κηφισίας και της Γλυφάδας. Οι εμπρησμοί του «Μινιόν» και του «Κατράντζος Σπορ» τον Δεκέμβριο του 1980 έχουν και πραγματική και συμβολική σημασία. Η εικόνα των πυρπολημένων υπεραγορών, χώρων με μεγάλη συναισθηματική αξία για εκατοντάδες χιλιάδες Αθηναίους, συνιστά ένα «τέλος εποχής» για το μεταπολεμικό αθηναϊκό εμπόριο που δεν θα μπορέσει να ξαναβρεί την ορμή του όχι μόνο γιατί γίνεται στόχος τρομοκρατών, αλλά γιατί οι αλλαγές που επιδρούν στο μαλακό υπογάστριο της αθηναϊκής κοινωνίας της δεκαετίας του ’80 είναι πλέον τεκτονικές.
Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι η σημερινή αποκαρδιωτική εικόνα της Σταδίου, ιδιαίτερα στο τμήμα της από την πλατεία Κλαυθμώνος μέχρι και την Ομόνοια, δεν έχει τεράστια διαφορά από την αντίστοιχη όψη του δρόμου το 1985 ή το 1990. Το κέντρο εγκαταλείπεται μαζικά και η Σταδίου θα είναι η πρώτη που θα πληρώσει το μάρμαρο.
Ο βίαιος Δεκέμβριος του 2008 και οι πρωτοφανείς σε αγριότητα καταστροφές κτιρίων που σημαδεύουν τις μεγάλες αντιμνημονιακές διαδηλώσεις του 2010, με τραγική κατάληξη τον θάνατο τριών εργαζομένων στην τράπεζα Marfin, αλλά και του 2012, όταν πυρπολήθηκαν οι κινηματογράφοι «Αττικόν» και «Απόλλων», μπαίνουν στο κάδρο της κρίσης του κέντρου της Αθήνας (και της Σταδίου), ωστόσο η νόσος είναι πολυπαραγοντική.
Μονίμως κλειστή
Οι σχεδόν καθημερινές πορείες που διασχίζουν οπωσδήποτε την οδό Σταδίου (μόνο τους πρώτους έξι μήνες του 2022 διακόπηκε η κυκλοφορία στον δρόμο 114 φορές…) την υποβαθμίζουν περαιτέρω εμπορικά, ενώ η οικονομική κρίση έδωσε τη χαριστική βολή.
Σήμερα ο τουρισμός φαίνεται να δίνει μια υπόσχεση για το άμεσο μέλλον. Υπάρχει η ελπίδα τα νέα ξενοδοχεία να φέρουν φως και ζωή εκεί όπου σήμερα βασιλεύουν η εγκατάλειψη και ο φόβος. Αλλά η Σταδίου χρειάζεται και κάτι περισσότερο: χρειάζεται ένα άμεσο σχέδιο ανάταξης με οικονομικά κίνητρα και αναπλάσεις μικρής κλίμακας που θα κάνουν αμέσως τη διαφορά. Ισως δεν είναι τόσο πολλά αυτά που πρέπει να γίνουν.
Πρώην ξενοδοχείο «Απόλλων»
Σταδίου 58 και Αιόλου 103
Ενα από τα ελάχιστα προπολεμικά κτίρια των Χαυτείων (1884), με τις δύο χαρακτηριστικές συμμετρικές όψεις στις οδούς Αιόλου και Σταδίου και τον πλούσιο νεοκλασικό διάκοσμο, φαίνεται ότι θα ξεκολλήσει από ένα τέλμα δεκαετιών. Θα φιλοξενήσει ξενοδοχειακή μονάδα 4 αστέρων, στο πλαίσιο επένδυσης που θα ξεπεράσει τα τρία εκατ. ευρώ.
Κατοικία Σούτσου
Σταδίου 47
Το καλοκαίρι του 2020 μια πυρκαγιά παραλίγο να το εξαφανίσει από τον χάρτη. Η ιστορική κατοικία του Αλέξανδρου Σούτσου, με ρίζες στον 19ο αιώνα, υπέστη αρκετές αλλά όχι ανυπολόγιστες ζημιές, με αποτέλεσμα να προχωρήσει τελικά το σχέδιο για τη μετατροπή του σε νέα έδρα του ταλαιπωρημένου Θεατρικού Μουσείου. Περιήλθε το 1894 στην Εθνική Πινακοθήκη και αποτελεί περιουσία του κληροδοτήματος Αλεξάνδρου Σούτσου.
Πρώην Fokas
Σταδίου 41
Το πενταώροφο διατηρητέο κτίριο που πριν από την κρίση φιλοξένησε το πολυκατάστημα Fokas θεωρείται ένα από τα «φιλέτα» του δρόμου καθώς καλύπτει επιφάνεια 8.453 τ.μ. Προκάλεσε το έντονο ενδιαφέρον της αλυσίδας Brown Hotels, που υπέβαλε και τη μοναδκή δεσμευτική προσφορά για τη μακροχρόνια ενοικίασή του. Οι αρχικές προθέσεις των επενδυτών ήταν η μετατροπή του ακινήτου σε μπουτίκ ξενοδοχείο πολυτελείας.
Στοά Αρσακείου
Σταδίου και Πεσμαζόγλου
Το πιο φιλόδοξο από όλα τα πρότζεκτ που βρίσκονται σε εξέλιξη στην οδό Σταδίου. Μέσα στον Μάιο αναμένεται να ξεκινήσουν οι εργασίες για την κατασκευή του πρώτου αθηναϊκού food hall, που θα σημάνει ταυτόχρονα και την αναγέννηση της στοάς Αρσακείου που κάποτε στέγαζε τη Στοά του Βιβλίου, επένδυση ύψους 10 εκατ. ευρώ. Μια σύγχρονη υπεραγορά μεσογειακής γαστρονομίας με το βλέμμα στραμμένο και στους ξένους επισκέπτες της πόλης.
Μέγαρο Εφεσίου
Σταδίου 28
Το μέλλον του επταώροφου μεσοπολεμικού μεγάρου, που φέρει την υπογραφή του αρχιτέκτονα Βασίλειου Τσαγρή, βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας επειδή στεγάζει τον κινηματογράφο «Αστορ». Μέχρι το 2012 στέγαζε το αγαπημένο βιβλιοπωλείο Κάουφμαν. Αν και ο διαγωνισμός του ΕΦΚΑ προβλέπει δύο επικρατούσες χρήσεις (τουριστικό κατάλυμα ή πολυκατάστημα) η πιθανότερη εκδοχή κλίνει υπέρ της πρώτης λύσης.
NYX Esperia Palace
Hotel Athens
Σταδίου 22
Τον Μάιο θα ανοίξει ξανά τις πόρτες του το πρώην Esperia, αναβαθμισμένο (ως 5άστερο πλέον), με νέο εκμισθωτή (τον ισραηλινό όμιλο Fattal Hotels) και με ανανεωμένη αρχιτεκτονική εικόνα (Tsolakis Architects). Είχε κλείσει το 2010, ένα από τα πρώτα «θύματα» της δεκαετούς ύφεσης. Θα διαθέτει 212 πολυτελή δωμάτια και πισίνα «με θέα στην Ακρόπολη».
Κτίριο ΟΤΕ
Σταδίου 15
Ενα από τα πιο εντυπωσιακά «αποκτήματα» του ομογενούς επιχειρηματία Θεόδωρου Δουζόγλου, το αναγνωρίσιμο κτίριο του ΟΤΕ δίπλα από την Παλαιά Βουλή πρόκειται να μετατραπεί σε ξενοδοχείο 5 αστέρων δυναμικότητας 91 δωματίων. Πρόσφατα, μάλιστα, εντάχθηκε στον αναπτυξιακό νόμο του 2016 ενώ το συνολικό ύψος της επένδυσης αναμένεται να ξεπεράσει τα 14 εκατ. ευρώ.
Πράσινο κτίριο γραφείων
Σταδίου και Ομήρου 2
Αυτές τις ημέρες αποκαλύπτεται η νέα πρόσοψη του κτιρίου γραφείων που κάποτε φιλοξενούσε την έδρα της ασφαλιστικής εταιρείας Φοίνιξ και πέρασε το 2018 στα χέρια της Grivalia και σήμερα ανήκει, λόγω συγχώνευσης, στο χαρτοφυλάκιο της Eurobank. Σύντομα θα αποδοθούν 4.650 τ.μ. πράσινων επαγγελματικών χώρων με την υπογραφή του γνωστού αρχιτεκτονικού γραφείου Τομπάζη. Θα διαθέτει πράσινη στέγη και αναμένεται να λάβει πιστοποίηση ενεργειακής απόδοσης σε υψηλό επίπεδο.