Οδηγώντας πάνω στην παλαιά εθνική οδό Αθηνών – Κορίνθου, λίγα μέτρα πάνω από τις εγκαταστάσεις των Ναυπηγείων της Ελευσίνας, διακρίνει κανείς μια αινιγματική κατασκευή. Τριγωνική και γιγάντια, στέκεται μέσα στο νερό δίπλα στις δεξαμενές του ναυπηγείου, θυμίζοντας μυστικό αμυντικό πρότζεκτ. Πρόκειται για τη «Δέλτα Βερενίκη», πρωτοποριακό ερευνητικό σκάφος που κάποτε προοριζόταν να ανακαλύψει τα μυστήρια του Σύμπαντος και πήρε ρόλο κεντρικού ήρωα στο πιο φιλόδοξο επιστημονικό έργο της χώρας. Παροπλισμένη σήμερα, αποτελεί διττό σύμβολο των εξαιρετικών μας δυνατοτήτων και των χαμένων μας ευκαιριών.
Τι ιστορία όμως έχει να μας διηγηθεί; Για να βρούμε την απάντηση, πρέπει να γυρίσουμε πίσω στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και στο Εργαστήριο Φυσικής του ΕΚΠΑ. Εκεί συναντάμε τον διευθυντή, καθηγητή της Φυσικής Λεωνίδα Ρεσβάνη, που έβαλε στον νου του κάτι μεγαλεπήβολο: την εγκατάσταση στην Ελλάδα ενός τηλεσκοπίου νετρίνων, κάτι που θα αποτελούσε ευρωπαϊκή επιστημονική πρωτιά.
«Τα νετρίνα είναι τα πιο παράξενα στοιχειώδη σωματίδια που γνωρίζουμε. Σε υψηλές ενέργειες, γεννιούνται μέσα σε μεγάλες κοσμικές εκρήξεις, και όταν φτάνουν στη Γη τη διαπερνούν. Η ύλη είναι διάφανη στα νετρίνα, όπως είναι το τζάμι στο φως. Ετσι λοιπόν, ακολουθούμε τον Αριστοτέλη που στο έργο του “Περί Ζώων Γενέσεως”, αναφέρεται σε αυτούς τους “τρελούς” που κατεβαίνουν σε βαθιά πηγάδια για να δουν τα άστρα. Γι’ αυτό και πάμε με τα τηλεσκόπιά μας τόσο βαθιά, όσο πιο βαθιά μπορούμε, εκεί που η κοσμική ακτινοβολία ελαχιστοποιείται, και έτσι ανιχνεύουμε νετρίνα από την άλλη πλευρά της Γης», μας πληροφορεί ο φυσικός Σοφοκλής Σωτηρίου, πάλαι ποτέ διδακτορικός φοιτητής του Λεωνίδα Ρεσβάνη. Πρόκειται για ένα κυνήγι ψηγμάτων ύλης που έρχονται από τα βάθη του Σύμπαντος και την αρχή του χρόνου, και γι’ αυτό μπορούν, πιθανώς, να μας αποκαλύψουν πολύτιμα μυστικά. Στην αναζήτησή μας αυτή τα όπλα μας είναι κάποια ειδικά «τηλεσκόπια» γιγαντιαίου όγκου, που πρέπει να εγκαταστήσουμε σε σημεία όπου η κοσμική ακτινοβολία είναι ελάχιστη, όπως οι πυθμένες των πιο βαθιών θαλασσών.
Εκεί θέλησε να αιχμαλωτίσει τα φευγαλέα νετρίνα και ο Λεωνίδας Ρεσβάνης με τους συνεργάτες του, όταν το 1989 ξεκίνησε μια στενή συνεργασία με τα Ινστιτούτα Πυρηνικής Φυσικής και Ωκεανογραφίας της Σοβιετικής Ακαδημίας των Επιστημών. Μετά τρία χρόνια έρευνας, επιβεβαίωσε πως το ιδανικό σημείο για να τοποθετηθεί το τηλεσκόπιο βρισκόταν πέντε χιλιόμετρα κάτω από την επιφάνεια του Ιονίου, στα ανοιχτά της Πύλου, στο βαθύτερο σημείο όλης της Μεσογείου, το λεγόμενο «Φρέαρ των Οινουσσών». Στην προσπάθειά του μάλιστα να ενδυναμώσει το εγχείρημα μέσα από συνεργασίες (τη στιγμή κιόλας που η Σοβιετική Ενωση είχε διαλυθεί, αδυνατώντας πλέον να συντηρεί τα απολύτως απαραίτητα για το πείραμα ωκεανογραφικά της σκάφη) διοργάνωσε μια σειρά διεθνών συνεδρίων, δύο στο κάστρο της Πύλου (1992 και 1993) και ένα στο Σούνιο, στο ξενοδοχείο «Αιγαίον» (1994). Το 1998, με υποστήριξη από το ελληνικό κράτος, ιδρύθηκε στην Πύλο το Ινστιτούτο Τεχνολογιών και Ερευνών Βαθείας Θαλάσσης και Αστροσωματιδιακής Φυσικής Νετρίνων. Το όνομά του αποτελεί αρκτικόλεξο που τιμά την ιστορία της περιοχής: NESTOR (Neutrino Extended Submarine Telescope with Oceanographic Research). Το NESTOR είχε βρει τον τόπο, άλλα έπρεπε να βρει και τον τρόπο.
Μετά ενδελεχή έρευνα, η ομάδα του NESTOR κατέληξε σε μια πρωτότυπη, ευφυή και πρακτική πρόταση που συνοψίζεται σε ένα κείμενο που είχε συντάξει εκείνη την εποχή: «Φανταστείτε στον βυθό της θάλασσας όχι ένα, αλλά δέκα τουλάχιστον δωδεκαώροφους “πύργους” που ο καθένας τους έχει ύψος μεγαλύτερο από του πύργου του Αϊφελ. Το δάπεδο του κάθε ορόφου έχει σχήμα εξαγώνου, με ευαίσθητους φωτοπολλαπλασιαστές στην κάθε του γωνία, οι οποίοι ανιχνεύουν τη φωτεινή λάμψη που εκπέμπεται όταν το νετρίνο αλληλεπιδράσει με τα άτομα του νερού. Στο κέντρο του εξαγώνου μία σφαίρα από τιτάνιο περικλείει τα πολύπλοκα ηλεκτρονικά του πειράματος, που δέχονται τα σήματα των ανιχνευτών. Με ένα καλώδιο οπτικών ινών υψηλής τεχνολογίας τα σήματα μεταδίδονται από βάθος 5 χιλιομέτρων ως τη στεριά».
Σαν… ρομπότ από ταινία
Σε φωτογραφίες της εποχής βλέπουμε αυτούς τους «μεταλλικούς αστερίες», «πλοκάμια» 17 μέτρων από τιτάνιο, να βυθίζονται στη θάλασσα, και η εικόνα έχει κάτι από επιστημονική φαντασία. Οι σφαιρικοί φωτοπολλαπλασιαστές στα άκρα των «πλοκαμιών» του μεταλλικού αστερία παραπέμπουν σε ρομπότ από τον «Πόλεμο των Αστρων». Στο κέντρο του αστερία βρίσκεται μία εξίσου φουτουριστική σφαίρα από τιτάνιο, στην οποία βρίσκεται η ηλεκτρονική εγκατάσταση του «ορόφου». Δώδεκα τέτοιοι «όροφοι» συνιστούν έναν «πύργο» που κρατάει σταθερά στον βυθό μια μεταλλική πυραμίδα με μια άγκυρα φτιαγμένη από ρόδες αμαξοστοιχίας. Ολα στο οικοδόμημα αυτό έχουν κάτι το διαστημικό. Είναι λες και αποτελούν τις προσπάθειες επιστημόνων-κοσμοναυτών να βρουν τρόπους να ζήσουν σε νέους πλανήτες.
Από τις αποστολές πόντισης εκείνης της εποχής, ο φυσικός Σοφοκλής Σωτηρίου, που δούλεψε στο πείραμα από το 1992 έως το 1998, θυμάται: «Τον Μάιο του 1997 πραγματοποιήσαμε τη δοκιμαστική πόντιση δύο “ορόφων” του τηλεσκοπίου που έγινε από το καλωδιακό πλοίο του ΟΤΕ “Θαλής”. Αξίζει να πούμε πως ο ΟΤΕ στήριξε το έργο, καθώς ήταν η μόνη εταιρεία που είχε την απαιτούμενη εμπειρία με υποθαλάσσια καλώδια. Ηταν μία αποστολή πραγματικά βγαλμένη από ταινία. Πέρα από τους φυσικούς, ωκεανογράφοι, μηχανικοί, ειδικοί στις ποντίσεις καλωδίων και στα ηλεκτρονικά από Ελλάδα, Ιταλία, Ρωσία και Γερμανία εργάζονταν σαν καλοκουρδισμένη μηχανή για τον κοινό στόχο». Αυτή η «βγαλμένη από ταινία» εικόνα συμπληρώθηκε λίγα χρόνια αργότερα από τη «Δέλτα Βερενίκη» για την οποία μιλήσαμε στην αρχή, ειδική αυτοκινούμενη πλατφόρμα από την οποία ποντίζονταν οι «όροφοι» του υποθαλάσσιου πύργου-τηλεσκοπίου. Μια ιδιοφυής, καινοφανής και μοναδική στον κόσμο κατασκευή που πήρε την έμπνευσή της από τις πλατφόρμες εξόρυξης πετρελαίου στον βόρειο Ατλαντικό, ένα ισοσκελές τρίγωνο με «κατάστρωμα» επιφανείας 1.000 τ.μ. και πλευρές μήκους 44 μέτρων που κρατούσαν στην επιφάνεια οι τρεις κύλινδροι στις ακμές του τριγώνου. Μέσα σε καθέναν από τους κυλίνδρους αυτούς βρίσκονταν μηχανές 322 ίππων, που, σε συνδυασμό με αζιμουθιακούς εκτοξευτές νερού (water jets) και ένα προηγμένο σύστημα απορρόφησης του κυματισμού, επέτρεπαν στην πλατφόρμα να μπορεί να ποντίζει πύργους σε βάθος πέντε χιλιομέτρων με ακρίβεια καλύτερη του ενός μέτρου ακόμα και σε συνθήκες επιφανείας 6 μποφόρ. Η κατασκευή της έγινε στα Ναυπηγεία Ελευσίνας, που βοήθησαν γενναιόδωρα στο όλο εγχείρημα. Η έλευση της κρίσης, όμως, έβαλε φρένο στα πάντα.
Η «Δέλτα Βερενίκη», μια τριγωνική πλωτή πλατφόρμα, έμεινε στον κόλπο της Ελευσίνας να θυμίζει το όραμα του καθηγητή Λεωνίδα Ρεσβάνη.
Οι πρώτες αποστολές
Γυρνώντας πίσω στις πρώτες αποστολές πόντισης, αξίζει να αναφερθούμε σε μια στιγμή-σταθμό για το πείραμα, την πόντιση υποβρυχίου καλωδίου μήκους 36 χιλιομέτρων το 2001, με τη βοήθεια του ΟΤΕ. Λόγω αστοχίας όμως του πλοίου πόντισης, το καλώδιο «τραυματίστηκε», με αποτέλεσμα να μην μπορεί να επικοινωνήσει με το τηλεσκόπιο. Το 2003 η ερευνητική ομάδα «ψάρεψε» το κομμένο καλώδιο και το επισκεύασε, και έτσι ποντίστηκαν τα πρώτα δύο πατώματα του τηλεσκοπίου. Για μερικούς μήνες του 2003, όσο το καλώδιο λειτουργούσε, αποδείχθηκε τρανά ότι όλο το πείραμα δουλεύει, και, με παγκόσμια πρωτιά, πως αυτή είναι η σωστή μεθοδολογία ανίχνευσης νετρίνων. Ομως λίγους μήνες μετά, το ήδη τραυματισμένο καλώδιο ξανακόπηκε, με αποτέλεσμα να σταματήσει η συλλογή δεδομένων.
Aπό το 2006 και μετά, η ερευνητική προσπάθεια εντάχθηκε σε ένα νέο ευρωπαϊκό πρόγραμμα, το «KM3NeT», και το τηλεσκόπιο πλέον είχε αποκτήσει δύο νέες πιθανές θέσεις εγκατάστασης. Οι ελληνικοί, ιταλικοί και γαλλικοί επιστημονικοί σταθμοί κονταροχτυπήθηκαν και τελικά αναπτύχθηκαν αυτοί της Ιταλίας και της Γαλλίας με τη βοήθεια σημαντικών κρατικών χρηματοδοτήσεων.
Το Ινστιτούτο εντάχθηκε το 2003 στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και το 2010 στον Δημόκριτο, όπου ανήκει μέχρι και σήμερα. Τη χρονιά εκείνη ο Ρεσβάνης αφυπηρέτησε, ενώ η οικονομική κρίση αποψίλωσε το Ινστιτούτο από ερευνητές και τεχνικούς. Σήμερα, στην επίσημη ιστοσελίδα του KM3NeT, διαβάζουμε τη χαρακτηριστική φράση: «Η επέκταση του NESTOR υπόκειται σε μελλοντική χρηματοδότηση. Οι παράκτιες εγκαταστάσεις είναι διαθέσιμες, αλλά χρειάζονται νέο εξοπλισμό». Την ίδια στιγμή, η «Δέλτα Βερενίκη» στέκεται παροπλισμένη, αλλά πάντοτε επιβλητική, στον κόλπο της Ελευσίνας.
Εντέλει, ενώ σήμερα το όραμα του Λεωνίδα Ρεσβάνη αποκτά σάρκα και οστά, δεν το διαχειρίζεται όπως θα μπορούσε η ελληνική ερευνητική κοινότητα, αλλά Ευρωπαίοι και άλλοι παγκόσμιοι συνεργάτες. «Τέτοιες ερευνητικές προσπάθειες δεν επιβιώνουν με περιστασιακή στήριξη. Πρέπει να αποτελούν μέρος της στρατηγικής της χώρας, και στην περίπτωση του NESTOR δεν συνέβη αυτό», θα μας πει σήμερα ο Σοφοκλής Σωτηρίου, που μνημονεύει τον καθηγητή ως εμψυχωτικό «καπετάνιο» της προσπάθειας. «Ηταν το όραμα και το πάθος του που μας οδηγούσαν». Oπως, όμως, λέει ο ίδιος ο Λεωνίδας Ρεσβάνης, «δεν αρκεί το πάθος, το όραμα ή η επιστημονική ικανότητα για ολοκληρωθούν τέτοιες προσπάθειες. Χρειάζεται και μια πολύπλευρη, σταθερή και διαχρονική στήριξη από την εκάστοτε κυβέρνηση».
Μιλώντας με τον αναπληρωτή καθηγητή Φυσικής του ΕΚΠΑ Ευστράτιο Ανασοντζή, βασικό συνεργάτη του Λεωνίδα Ρεσβάνη στο πείραμα, ακούμε κάτι πιο πραγματιστικό: «Ετσι προχωράει η έρευνα και η επιστήμη, με συνεχείς και επαναλαμβανόμενες προσπάθειες», ενώ ο Λεωνίδας Ρεσβάνης συμπληρώνει συμπερασματικά: «Το ταξίδι αυτό άξιζε, γιατί με δεδομένες τις εγχώριες συνθήκες καταφέραμε πολύ περισσότερα από όσα ρεαλιστικά περιμέναμε. Και είναι ένα ταξίδι που θα ξαναέκανα γιατί ήταν μεγαλειώδες, και κάνοντάς το γνώρισα μερικούς μεγαλειώδεις ανθρώπους».
Η άλλη Ελλάδα
Γι’ αυτούς τους ανθρώπους μας μίλησε και ένας άλλος σημαντικός συνεργάτης του πειράματος, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης και πρώην πρύτανης, Γιώργος Γραμματικάκης: «Το NESTOR ήταν μια ανθρώπινη και επιστημονική εποποιία που είχε –όπως λέει ο ποιητής– “σημασίαν απροσμέτρητον διά το παρόν και διά το μέλλον”. Το ότι είχε ένα πικρό και άδοξο τέλος δεν αναιρεί τη σημασία της. Ο εμπνευστής και δημιουργός της Λεωνίδας Ρεσβάνης, άνθρωπος με υψηλή επιστημονική συγκρότηση, αστείρευτη ενέργεια και αφοσίωση σε μια πρωτοποριακή ιδέα, κάποια στιγμή συναντήθηκε και με τον Ιωνα Σιώτη, μια πολυδύναμη και δημιουργική προσωπικότητα που η πρόσφατη απώλειά του βύθισε σε πένθος βαρύ τον επιστημονικό κόσμο. Ανθρωποι σαν αυτούς, δουλεύοντας σε ένα τέτοιο φιλόδοξο πείραμα, ανέσυραν την Ελλάδα από την επιστημονική της αφάνεια. Η εμβέλεια και οι απαιτήσεις του πειράματος, ωστόσο, βρίσκονταν σε διαρκή σύγκρουση με την ελληνική “πραγματικότητα”. Δεν ήταν λοιπόν δύσκολο να φανταστεί κανείς ποιος θα επικρατούσε στο τέλος».
Ο Γιώργος Γραμματικάκης συνοψίζει: «Στην Ελλάδα των κενών λόγων και της έκπτωσης των αξιών αντιτάσσεται μια άλλη Ελλάδα, αυτή που συνιστούν άνθρωποι που, παρά την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, εξακολουθούν να πράττουν το σωστό και το δύσκολο και να πορεύονται με ευθύνη και πάθος. Στην ουσία του, το πείραμα του Νέστορα αποτέλεσε μια έκφραση και ένα όραμα αυτής της Ελλάδος».