Τα τελευταία 10-20 χρόνια, οι χώρες που έχουν αντιμετωπίσει καταστροφικές δασικές πυρκαγιές έχουν τετραπλασιάσει τους πόρους που διαθέτουν για την κατάσβεσή τους. Ταυτόχρονα όμως, οι ολοένα και πιο ακραίες πυρκαγιές έχουν αναδείξει τα όρια της πυρόσβεσης. Πού βρίσκεται η απάντηση; Διεπιστημονική έκθεση του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) υποδεικνύει τη σημασία της διατήρησης υγιών οικοσυστημάτων και τη χρηματοδότηση της πρόληψης, της επανεξέτασης του χωροταξικού σχεδιασμού, του τρόπου που χτίζουμε κοντά και μέσα στα δάση και της καλύτερης εκτίμησης του κινδύνου δασικών πυρκαγιών. Η έκθεση αναλύει πώς πέντε χώρες –μεταξύ των οποίων η Ελλάδα και η Πορτογαλία– αντιμετώπισαν τις δασικές πυρκαγιές, με καλές πρακτικές, αλλά και αποτυχημένες προσεγγίσεις.
Η έκθεση με τίτλο «Περιορισμός των δασικών πυρκαγιών στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής» παρουσιάστηκε στο 8ο Διεθνές Συνέδριο για τις Δασικές Πυρκαγιές, που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στην Πορτογαλία. Οπως επισημαίνεται στα συμπεράσματα:
• Η κλιματική αλλαγή επιτείνει τον κίνδυνο ακραίων δασικών πυρκαγιών. Οι υψηλότερες θερμοκρασίες, η ξηρότητα του τοπίου, τα μεταβαλλόμενα χαρακτηριστικά των βροχοπτώσεων, των ανέμων και των κεραυνών αυξάνουν τον κίνδυνο. Επιπλέον, οι εκπομπές από τις ακραίες δασικές πυρκαγιές συμβάλλουν στην κλιματική αλλαγή, η οποία στη συνέχεια επιτείνει περαιτέρω τη συχνότητα, έκταση και σοβαρότητα των δασικών πυρκαγιών, δημιουργώντας έτσι έναν ανατροφοδοτούμενο κύκλο μεταξύ κλιματικής αλλαγής και ακραίων δασικών πυρκαγιών.
• Οι μη βιώσιμες πρακτικές χρήσης γης και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος έχουν επηρεάσει την ανθεκτικότητα των φυσικών οικοσυστημάτων έναντι των πυρκαγιών. Η ανθρώπινη δραστηριότητα εν γένει συνιστά την κύρια αιτία των δασικών πυρκαγιών, καθώς ευθύνεται για το 70% περίπου των συνολικών καμένων εκτάσεων παγκοσμίως.
• Οι ακραίες δασικές πυρκαγιές έχουν σημαντικές κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονομικές επιπτώσεις. Το κοινωνικό τους κόστος υπερβαίνει τις απώλειες σε ανθρώπινες ζωές και έχει επίσης εκτεταμένες επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία. Για παράδειγμα, η ατμοσφαιρική ρύπανση που προκαλείται από τις δασικές πυρκαγιές ανά την υφήλιο συνδέεται με 340.000 πρόωρους θανάτους ετησίως. Οι ακραίες πυρκαγιές μπορούν να επιφέρουν μακροχρόνια και ενδεχομένως μη αναστρέψιμη βλάβη στα οικοσυστήματα.
Τι έκαναν πέντε χώρες
Η έκθεση του ΟΟΣΑ αφιερώνει ένα κεφάλαιο για να εξετάσει με ποιες πολιτικές και πρακτικές αντιμετώπισαν τις ακραίες δασικές πυρκαγιές πέντε χώρες: Η Αυστραλία, η Κόστα Ρίκα, η Ελλάδα, η Πορτογαλία και οι ΗΠΑ. «Οι πρόσφατες εμπειρίες των χωρών αυτών υπογραμμίζουν την ανάγκη για αλλαγή παραδείγματος, που θα φέρει τις προσπάθειες προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή και μείωσης του κινδύνου στο επίκεντρο της διαχείρισης ακραίων πυρκαγιών. Σε αντίθεση με τα περιορισμένα οφέλη της επένδυσης στην καταστολή, η υιοθέτηση μέτρων προσαρμογής εκ των προτέρων (ex ante) έχει μεγάλη, αναξιοποίητη δυναμική για τη βελτίωση της ανθεκτικότητας των χωρών στις δασικές πυρκαγιές», αναφέρει η έκθεση.
Η διαχείριση των οικοσυστημάτων και της καύσιμης ύλης θεωρείται πλέον το «κλειδί» για την πρόληψη δασικών πυρκαγιών, ιδίως στις «μεικτές» περιοχές, όπου συνυπάρχουν δασική βλάστηση και ανθρωπογενείς δραστηριότητες (κατοικία, τουρισμός κ.ο.κ.). Σύμφωνα με την έκθεση:
– Η Αυστραλία και η Πορτογαλία κάνουν χρήση των λεγόμενων «στεγασμένων ζωνών», ζωνών όπου αραιώνεται η κόμη των δέντρων και αφαιρείται η χαμηλή βλάστηση, ώστε το δάσος να μην είναι ομοιογενές, αλλά να υπάρχει διαφοροποίηση η οποία κάνει δυσκολότερη την εξάπλωση μιας πυρκαγιάς. Οι δύο χώρες προωθούν τη δημιουργία ενός δικτύου τέτοιων ζωνών, μειώνοντας σημαντικά την ευφλεκτότητα του τοπίου και υποβοηθώντας παράλληλα τις επιχειρήσεις καταστολής.
– Η προσέγγιση αυτή γίνεται σε κάποιες περιοχές μετά την καταστροφή. Για παράδειγμα, ο δήμος Paradise στην Καλιφόρνια απαλλοτρίωσε κάποιες από τις περιαστικές εκτάσεις που κάηκαν εντελώς και τις μετέτρεψε σε χώρους πρασίνου, που λειτουργούν όπως οι «στεγασμένες ζώνες».
– Κάποιες χώρες, αναφέρει η έκθεση, δημιουργούν διαχωριστικές ζώνες (ζώνες με διαφορετική χρήση γης, λ.χ. αγροτική) ώστε να προστατέψουν εκτεθειμένες υποδομές και οικισμούς. Στην Πορτογαλία είναι υποχρεωτικό τόσο για τα νέα όσο και για τα υφιστάμενα κτίρια σε «μεικτές» περιοχές να δημιουργούν τέτοιες ζώνες, ενώ στην Ελλάδα είναι υποχρεωτικός ο καθαρισμός των ιδιωτικών οικοπέδων πριν από την έναρξη της αντιπυρικής περιόδου.
– Στην Πορτογαλία δημιουργήθηκε πρόγραμμα (Condominio de Aldeia) που χρηματοδοτεί τη διαχείριση της βιομάζας γύρω από περιουσίες και οικισμούς και συγχρηματοδοτεί τα μέτρα προστασίας που λαμβάνουν οι κάτοικοι.
– Οι γεωργικές πρακτικές παίζουν κρίσιμο ρόλο στη δημιουργία «στεγασμένων» ή διαχωριστικών ζωνών. Καλλιέργειες που δεν είναι εύφλεκτες (λ.χ. φρούτων) και οργανωμένη βόσκηση είναι πολύ συνηθισμένες σε χώρες όπως η Γαλλία, το Ισραήλ, η Πορτογαλία και η Ισπανία. Η Πορτογαλία και η Ισπανία ενισχύουν αυτές τις πρακτικές μέσω συστημάτων επιβράβευσης των κτηνοτρόφων που οδηγούν τα κοπάδια τους για βόσκηση σε δημόσια δάση ή σε δάση γύρω από οικισμούς.
Η ατμοσφαιρική ρύπανση που προκαλείται από τις δασικές πυρκαγιές ανά την υφήλιο συνδέεται με 340.000 πρόωρους θανάτους ετησίως.
– Μια άλλη μέθοδος που κερδίζει συνεχώς έδαφος είναι η προδιαγεγραμμένη καύση, δηλαδή η ελεγχόμενη καύση εκτάσεων από τη χαμηλή βλάστηση. Χώρες όπως η Αυστραλία, ο Καναδάς και οι ΗΠΑ χρησιμοποιούν εδώ και δεκαετίες τη μέθοδο, αντίθετα με την Ευρώπη όπου υπάρχουν πολλοί περιορισμοί (λ.χ. Γαλλία και Πορτογαλία) ή απαγορεύεται (λ.χ. Ελλάδα). Κάποιες χώρες όπως η Κύπρος, η Πορτογαλία και η Ισπανία χρησιμοποιούν το αντιπύρ ως μέθοδο κατάσβεσης (επετράπη πρόσφατα και στην Ελλάδα).
Πάντως, σημειώνει η έκθεση, τα ολοένα και πιο απρόβλεπτα καιρικά φαινόμενα και η χρονική επέκταση των αντιπυρικών περιόδων περιορίζουν τις δυνατότητες της προδιαγεγραμμένης καύσης.
– Η έκθεση υπογραμμίζει τη σημασία των υγιών και ανθεκτικών δασικών οικοσυστημάτων, ιδίως σε περιοχές υψηλού κινδύνου. Η φύτευση λιγότερο εύφλεκτων ειδών δέντρων και η απομάκρυνση όσων είναι ιδιαίτερα εύφλεκτα είναι «κλειδί» για την αύξηση της ανθεκτικότητας. Στην Πορτογαλία, για παράδειγμα, η έκταση που καταλάμβαναν τα δάση ευκαλύπτων αυξήθηκε κατά 62% από το 1990 έως το 2017, καταλαμβάνοντας συνολικά το 26% των δασικών εκτάσεων της χώρας. Για να αντιμετωπίσει το ζήτημα η Πορτογαλία επιδότησε τους ιδιώτες που προτιμούν να φυτεύουν τοπικά είδη δέντρων. Οι προσπάθειες αυτές πάντως δυσχεραίνονται από το περίπλοκο ιδιοκτησιακό καθεστώς. Στην Πορτογαλία, σημειώνει η έκθεση, μόλις 3% των δασών ανήκει στο κράτος και περισσότερο από το 20% είναι αγνώστου ιδιοκτήτη. Στην Ελλάδα, όπου στην πλειονότητά τους οι δασικές εκτάσεις είναι δημόσιες, οι δυσκολίες αυτές επιτείνονται από την απουσία δασικών χαρτών. Για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, η Πορτογαλία πρόσφατα εισήγαγε νομοθετική ρύθμιση με την οποία η Πολιτεία μπορεί να επέμβει σε οποιαδήποτε δασική έκταση είναι αγνώστου ιδιοκτήτη, ή ο ιδιοκτήτης δεν έχει λάβει τα απαραίτητα μέτρα για τη μείωση της βιομάζας.
Πολεοδομικός σχεδιασμός
Η έκθεση αφιερώνει ένα χωριστό κεφάλαιο στη σημασία του πολεοδομικού σχεδιασμού και των χρήσεων γης, για την αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών. Οπως αναφέρεται:
– Στην Πορτογαλία απαγορεύτηκε η κατασκευή κτιρίων σε περιοχές που έχουν χαρακτηριστεί υψηλού ή πολύ υψηλού κινδύνου για πυρκαγιά. Εξαιρέσεις δίνονται μόνο σε συγκεκριμένες περιπτώσεις όταν λαμβάνονται εκτεταμένα μέτρα προστασίας.
– Στη Γαλλία απαγορεύεται η οικιστική ή τουριστική ανάπτυξη σε περιοχές υψηλού κινδύνου ή σε εκείνες όπου η αντιπυρική προστασία της έκτασης είναι αδύνατη.
– Η έκθεση κάνει αναφορά για τις οικιστικές πιέσεις που υφίστανται οι «μεικτές» περιοχές στη χώρα μας. Στην Ελλάδα, αναφέρει, η υψηλή ζήτηση σε συνδυασμό με την απουσία πολεοδομικού σχεδιασμού και χρήσεων γης υποβοήθησαν τη δημιουργία άτυπων οικισμών σε «μεικτές» περιοχές. Εκτιμάται ότι το 1991-2001 χτίζονταν 31.000 παράνομα κτίρια κάθε έτος σε «μεικτές» περιοχές. Ο μεγάλος αριθμός αυθαιρέτων στο Μάτι, αναφέρει η έκθεση, συνέβαλε στην επιδείνωση της πυρκαγιάς, η οποία οδήγησε στην καταστροφή του 80% των κτιρίων.
– Κάποιες χώρες στρέφονται στη χρήση οικοδομικών κανονισμών ως μέσο πυροπροστασίας. Στην Καλιφόρνια, τα κτίρια που ανεγείρονται σε περιοχές όπου υπάρχει κίνδυνος πυρκαγιάς υπόκεινται σε ειδικούς περιορισμούς, που συμπεριλαμβάνουν τη δημιουργία ζωνών προστασίας και τα υλικά κατασκευής. Στο Κολοράντο, η τοπική κυβέρνηση χρηματοδοτεί ελέγχους σε κατοικίες, οι οποίοι καταλήγουν σε λεπτομερείς συστάσεις για τη μείωση του κινδύνου. Οσοι αποδεδειγμένα εφαρμόσουν τις συστάσεις, θα μπορούν να ασφαλιστούν για τον κίνδυνο πυρκαγιάς.
– Η διαχείριση των υποδομών έχει μεγάλη σημασία στην πρόληψη δασικών πυρκαγιών. Μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις η κακή διαχείρισή τους αυξάνει τον κίνδυνο πυρκαγιάς. Στην Καλιφόρνια εκτιμάται ότι το 40% των πυρκαγιών ξεκίνησε από πυλώνες ρεύματος. Ως αποτέλεσμα πολλές χώρες στρέφονται στη λήψη ειδικών μέτρων. Στον Καναδά, για παράδειγμα, η ταχύτητα των τρένων πρέπει να μειώνεται κατά τις περιόδους αυξημένου ρίσκου πυρκαγιάς, ενώ η πολιτεία της Βικτόρια στην Αυστραλία χρηματοδότησε με 750 εκατ. δολάρια ένα πρόγραμμα αναβάθμισης των δικτύων μεταφοράς ρεύματος στις περιοχές υψηλού ρίσκου. Στην Πορτογαλία ο μεγαλύτερος πάροχος ενέργειας ανέπτυξε εθελοντικά ένα σχέδιο μείωσης του κινδύνου πρόκλησης πυρκαγιάς, που περιλαμβάνει παρεμβάσεις για τη μείωση της βιομάζας και επιτήρηση κρίσιμων εκτάσεων.
– Οι προσπάθειες αποκατάστασης των πυρόπληκτων περιοχών παίζει σημαντικό ρόλο στην προστασία τους στο μέλλον. Χώρες όπως η Αυστραλία, η Κόστα Ρίκα και η Ελλάδα έκαναν βήματα για να ενισχύσουν την κατανόηση και τη διαχείριση πυρόπληκτων οικοσυστημάτων, αναφέρει η έκθεση. Μετά τη φωτιά στην Εύβοια το 2021, η Ελλάδα δημιούργησε έναν κόμβο αποκατάστασης της βιοποικιλότητας, που δίνει ένα πλαίσιο για τη βελτίωση της αποκατάστασης των πληγέντων οικοσυστημάτων.
– Η έκθεση αναφέρει ως παράδειγμα των προβλημάτων που δημιουργούνται στις προσπάθειες βελτίωσης των πυρόπληκτων περιοχών, αυτό που συνέβη στο Μάτι. Οπως επισημαίνει, ομάδες πολιτών αντιτίθενται στη διαπλάτυνση του τοπικού οδικού δικτύου, παρότι οι στενοί δρόμοι και η απουσία εξόδων διαφυγής θεωρείται ότι συνέβαλαν στον πολύ μεγάλο αριθμό των θυμάτων.
Τέλος, πολλές χώρες αναγνώρισαν τη σημασία της ενημέρωσης και της ευαισθητοποίησης. Στην Πορτογαλία το πρόγραμμα «Ασφαλή χωριά, ασφαλείς κάτοικοι» στόχευσε στις αγροτικές περιοχές, ενώ στο Κολοράντο των ΗΠΑ οι ιδιοκτήτες κατοικιών μπορούν να δουν σε ψηφιακό χάρτη πόσο υψηλό είναι το ρίσκο πυρκαγιάς στην περιοχή τους.