«Το πρωί της 16ης Φεβρουαρίου 1973, 2.500 φοιτητές της Φιλοσοφικής και της Νομικής συγκεντρώθηκαν στο Μέγαρο Θεωρητικών Επιστημών της οδού Σόλωνος, απαιτώντας “την κατάργηση των αντιφοιτητικών διαταγμάτων, την απελευθέρωση των κρατουμένων φοιτητών και την απόλυση των στρατευμένων”. Καθώς οι πόρτες είχαν αποκλειστεί και η αστυνομία είχε κυκλώσει την περιοχή, οι φοιτητές προχώρησαν στην κατάληψη των δύο ορόφων και βγήκαν στην ταράτσα απ’ όπου, αφού υπέστειλαν μεσίστια τη σημαία, άρχισαν να φωνάζουν “Κάτω η επιστράτευση”, “Δώστε μας τ’ αδέρφια μας” και να ψάλλουν τον Εθνικό Υμνο. Αυτή η μικρής διάρκειας κατάληψη, που θεωρήθηκε “πρόβα τζενεράλε” της κατοπινής μεγάλης. Oι εικόνες από την ταράτσα έκαναν τον γύρο του κόσμου». Η διήγηση για τα γεγονότα της κατάληψης του κτιρίου της οδού Σόλωνος πέντε δεκαετίες πριν, είναι του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, ιστορικού και ομότιμου διευθυντή ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Ο ίδιος μετείχε στην κατάληψη ως φοιτητής της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών που συστεγαζόταν τότε με τη Νομική στο εμβληματικό κτίριο. Για να κατανοηθεί ποιοι ήταν οι λόγοι που τα προκάλεσαν, πρέπει να γυρίσουμε πίσω, με την πολύτιμη συνδρομή του κ. Καλλιβρετάκη. Τον Μάρτιο του 1972 ξεκίνησε μια απεργία των σπουδαστών της Σχολής Υπομηχανικών (με αφορμή σχέδιο για κατάργηση ορισμένων επαγγελματικών τους δικαιωμάτων) που κράτησε όλη τη χρονιά. Η μαζικότητα της απεργίας θορύβησε το καθεστώς που προσπάθησε να κάμψει τον αγώνα των σπουδαστών. Ο αριθμός όσων οδηγήθηκαν στην Ασφάλεια αυξήθηκε από 300 τον Απρίλιο και τον Μάιο, στους 1.500 έως τα τέλη του καλοκαιριού του 1972.
Οι εκλογές
Το καθεστώς ανέθεσε την ηγεσία του υπουργείου Παιδείας σε δύο στελέχη του στενού κύκλου της χούντας. Παράλληλα, εξήγγειλε τη διεξαγωγή εκλογών στους φοιτητικούς συλλόγους, επιχειρώντας να δώσει δείγματα «φιλελευθεροποίησης». Η δικτατορία είχε τη βεβαιότητα ότι μπορούσε να ελέγξει τις εκλογικές διαδικασίες και τα αποτελέσματά τους, κυρίως μέσω του άρτια δικτυωμένου Σπουδαστικού Τμήματος της Ασφάλειας.
Οι φοιτητές έδωσαν με αποφασιστικότητα όλες τις μάχες. Στις εκλογές της 20ής Νοεμβρίου 1972, με τα πανεπιστήμια κυκλωμένα από την αστυνομία, οι περισσότεροι δημοκρατικοί υποψήφιοι, αφού κατήγγειλαν τις συνθήκες διεξαγωγής των εκλογών (έλλειψη εκλεγμένων εφορευτικών επιτροπών, ασφράγιστες κάλπες), απέσυραν τις υποψηφιότητές τους. Στην πρωτοπορία βρέθηκε το Πολυτεχνείο, όλες οι σχολές του οποίου από τα μέσα Ιανουαρίου 1973 κήρυξαν αποχή από τα μαθήματα. Η κινητοποίηση σύντομα επεκτάθηκε σε όλες τις σχολές. Αυτό οδήγησε τη δικτατορία στη μοιραία απόφαση της στράτευσης των πιο δραστήριων αντικαθεστωτικών φοιτητών. Το μέτρο αντί να ανακόψει τις αντιδράσεις των φοιτητών, ενίσχυσε την αποφασιστικότητά τους. Στις 14 Φεβρουαρίου, 1.500 σπουδαστές συγκεντρώθηκαν και πάλι στο Πολυτεχνείο, όπου συνεδρίαζε η Σύγκλητος. Στο ίδρυμα εισέβαλαν ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις και άρχισαν να συλλαμβάνουν τους σπουδαστές. Τις επόμενες ημέρες, η φοιτητική αναταραχή συνεχιζόταν αμείωτη, με αποκορύφωμα τα γεγονότα της 21ης Φεβρουαρίου 1973. Την ημέρα εκείνη οι φοιτητές της Νομικής και της Φιλοσοφικής πραγματοποίησαν συγκέντρωση στο μέγαρο της οδού Σόλωνος, όπου συνέρρευσαν και φοιτητές από άλλες σχολές. Ετσι άρχισε η μεγάλη διήμερη κατάληψη της Νομικής, που αποτέλεσε αναντίρρητα την κορυφαία μαζική αντιδικτατορική εκδήλωση της περιόδου εκείνης, μέχρι την εξέγερση του Πολυτεχνείου, εννέα μήνες αργότερα. Οι φοιτητές, που είχαν φθάσει κάποια στιγμή τα 4.000 άτομα, κλείστηκαν στο κτίριο, οχυρώνοντας τις εισόδους. Η ταράτσα, με τη σημαία μεσίστια και πάλι, γεμάτη κόσμο με μεγάλα αυτοσχέδια πανό και επιγραφές, μετατράπηκε επί 30 ώρες σε ένα «τεράστιο ανθρώπινο μεγάφωνο» που δέσποζε πάνω από το κέντρο της Αθήνας, με τα συνθήματα «Ελευθερία», «Δημοκρατία», «Δεν περνά ο φασισμός», «Κάτω η χούντα» και «Συμπαράσταση λαέ» να δονούν την ατμόσφαιρα. Η αστυνομία επενέβη επανειλημμένως, διαλύοντας βίαια τις εκατοντάδες ατόμων που είχαν συγκεντρωθεί για συμπαράσταση στους γύρω δρόμους. Οι φοιτητές αποφάσισαν τελικώς να αποχωρήσουν το απόγευμα της 22ας Φεβρουαρίου. Η συμφωνία για την αποχώρηση των φοιτητών από το μέγαρο της Νομικής προέβλεπε μια δεκαήμερη «εκεχειρία».
Η αλματώδης ανάπτυξη του φοιτητικού κινήματος οδήγησε τη δικτατορία στη μοιραία απόφαση της στράτευσης των πιο δραστήριων φοιτητών.
Κλειστόν λόγω Απόκρεω
Φθάνοντας οι φοιτητές στο μέγαρο της Νομικής στις 6 Μαρτίου, το βρήκαν κλειδαμπαρωμένο, «λόγω των Απόκρεω» όπως έλεγε η θυροκολλημένη ανακοίνωση. Λειτούργησε ξανά στις 14 Μαρτίου 1973 και αμέσως οι εκλεγμένες φοιτητικές επιτροπές υπέβαλαν αιτήσεις για την πραγματοποίηση συγκεντρώσεων τη μεθεπομένη, αλλά η Σύγκλητος αρνήθηκε να τις επιτρέψει. Παρά ταύτα, συγκεντρώσεις πραγματοποιήθηκαν στα «σκαλάκια» της Νομικής, της Φιλοσοφικής και του Χημείου και στα προαύλια του Πολυτεχνείου και της Ιατρικής. Η Ασφάλεια, και πάλι παρούσα, προχώρησε σε 37 συλλήψεις. Μέσα σε αυτό το κλίμα αποφασίστηκε η τρίτη και «μοιραία» κατάληψη της Νομικής, χωρίς να έχει υπάρξει η κατάλληλη προετοιμασία ούτε η απαιτούμενη ζύμωση. Το αποτέλεσμα ήταν ότι, ενώ το πρωί της 20ής Μαρτίου 1973 συγκεντρώθηκαν περίπου 2.000 φοιτητές στη Νομική, όταν ψηφίστηκε η απόφαση για κατάληψη, έμειναν περίπου οι μισοί. Τότε οι φοιτητές έλαβαν τελεσίγραφο «να εγκαταλείψουν το κτίριον το βραδύτερον μέχρι της 5ης απογευματινής».
Με τη λήξη του τελεσιγράφου, η αστυνομία εισέβαλε στο κτίριο. «Υπήρξε μια λιγόλεπτη σιωπή. Υστερα η ατμόσφαιρα δονήθηκε από ομαδικά ουρλιαχτά φρίκης, σπάσιμο τζαμιών και κραυγές για βοήθεια». «Οι αστυνομικοί μας ξυλοκοπούσαν αφηνιασμένοι», αναφέρει ο Νίκος Μπίστης, «για κάθε σκαλοπάτι γινόταν μάχη σώμα με σώμα», έβλεπες γύρω σου «αίματα από ανοιγμένα κεφάλια». «Αντί για φωνές ακούγονταν βογγητά», θυμάται ο τότε φοιτητής Λουκάς Αποστολίδης.
Χθες το ΕΚΠΑ τίμησε την εξέγερση των φοιτητών με μία έκθεση αρχειακού υλικού στην είσοδο του κτιρίου της Νομικής Σχολής, παρουσία της ηγεσίας του, πανεπιστημιακών και προσώπων που μετείχαν στα γεγονότα. Η έκθεση θα διαρκέσει έως το τέλος Δεκεμβρίου. Κάποιος θα αναρωτηθεί τι συνδέει τις σημερινές γενιές των φοιτητών με την κατάληψη της Νομικής Σχολής ή την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Οπως λέει στην «Κ» ο κ. Βαγγέλης Καραμανωλάκης, αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ και επιμελητής της έκθεσης, «50 χρόνια είναι ένα μεγάλο διάστημα, μοιάζει προϊστορία. Μια προϊστορία, όπως ήταν για τη δική μου γενιά, εκεί κοντά στην ηλικία των 60 σήμερα η Εθνική Αντίσταση ή ο εμφύλιος. Μόνο που για μας αποτελούσε μέρος της πολιτικής μας ταυτότητας, μέρος ενός ηρωικού παρελθόντος που γινόταν τραγούδι, αφίσα στο δωμάτιό μας, μέρος ενός συνεχούς διαλόγου με τους μεγαλύτερους. Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα είναι μία από τις ωραιότερες σελίδες συλλογικής δράσης, μια συνεχής πηγή πολιτικής διαπαιδαγώγησης. Εχει νόημα να ξαναγυρίσουμε στις σελίδες του μελετώντας τις με νηφαλιότητα και ανοιχτοσύνη. Φόρος μνήμης και τιμής αλλά ελπίζουμε και πηγή γνώσης για τους εκατοντάδες φοιτητές και φοιτήτριες που θα κρυφοκοιτάξουν έστω περνώντας τα ταμπλό της».
ΑΠΟΨΗ
Tρεις σκέψεις
Του Γιώργου Βερνίκου
Οσοι ζήσαμε τα γεγονότα εκείνης της περιόδου δεν έχουμε καμία αμφιβολία ότι ήταν από τις πιο κρίσιμες στιγμές του αντιδικτατορικού αγώνα, που σηματοδότησαν στην ουσία την αντιστροφή της πορείας του δικτατορικού καθεστώτος, υπό την έννοια ότι για πρώτη φορά η χούντα χάνει την πρωτοβουλία των κινήσεων. Τα «γεγονότα της Νομικής» ηλέκτρισαν την κοινή γνώμη, που δείχνει την αμέριστη υποστήριξή της στους αγωνιζόμενους φοιτητές, και υπήρξαν η αρχή των μαζικών κινητοποιήσεων.
Oσα ακολούθησαν, κίνημα στο Ναυτικό, μαζικές συλλήψεις από τη στρατιωτική αστυνομία, πείραμα Μαρκεζίνη, Πολυτεχνείο, χούντα Ιωαννίδη, είχαν ως κομβικό σημείο τις καταλήψεις της Νομικής. Υπάρχουν πολλές αναλύσεις και περιγραφή των ιστορικών γεγονότων για τις καταλήψεις της Νομικής. Απλώς θα αναφέρω τρεις σκέψεις μου:
Πρώτον, τη σημασία που έχουν ορισμένα επετειακά γεγονότα, που ούτως ή άλλως είναι στη ζωή μας ως σημεία αναφοράς και με την προέκταση που μπορούν να έχουν στα τωρινά μας προβλήματα. Εχει ιδιαίτερη σημασία σήμερα, με την ταχύτητα των εξελίξεων, η αναφορά σε μνήμες που προωθούν διαχρονικές αξίες, αγάπη στον άνθρωπο, στην ελευθερία και απαιτούν γενναιότητα. Στα πλαίσια αυτά, η μνήμη των γεγονότων της Νομικής συμβάλλει προς αυτή την κατεύθυνση και συγχαίρω το πανεπιστήμιό μας που ανέλαβε την πρωτοβουλία να τιμήσει αυτή την επέτειο.
Το δεύτερο που θέλω να αναφέρω είναι η αίσθηση ότι τα γεγονότα της Νομικής ήταν η κορυφαία εκδήλωση συμμετοχής της ελληνικής φοιτητικής νεολαίας σε ένα παγκόσμιο κίνημα, που το διαπερνά ο Μάης του ’68 στη Γαλλία, τα γεγονότα στα αμερικανικά και τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, και ένα κίνημα που άλλαξε ριζικά την κατεύθυνση του κόσμου και κυρίως τις σχέσεις άνδρα – γυναίκας και γονέων – παιδιών. Τελικά άλλαξε τις σχέσεις από εξουσιαστικές, σε σχέσεις που έχουν ανάγκη την επικοινωνία.
Το τρίτο σημείο είναι να υπενθυμίσω ότι στα γεγονότα της Νομικής είχαν αρχίσει να δημιουργούνται οι οργανωμένες τάσεις, που θα παίξουν σημαντικό ρόλο στην πορεία των επόμενων γεγονότων. Παρ’ όλα αυτά, το επίπεδο συνεργασίας των διαφόρων ομάδων ήταν σε πολύ υψηλό επίπεδο, η στάση των ανεξάρτητων φοιτητών καθοριστική και σε τελευταία ανάλυση το σύνθημα «Ολοι μαζί» ήταν το κυρίαρχο, που έβαζε τα πράγματα στη σωστή κατεύθυνση. Οσοι ζήσαμε τα γεγονότα έχουμε μια ανεξίτηλη ανάμνηση και την αίσθηση μιας σημαντικής τύχης για την ανεπανάληπτη εμπειρία, η οποία μας σημάδεψε και κατευθύνει ακόμη τα βήματά μας.
* Ο κ. Γιώργος Βερνίκος ήταν ηγετικό στέλεχος του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος. Σήμερα είναι επιχειρηματίας.