Γίνεται άραγε ένα ολόκληρο έτος, με όλα τα γεγονότα που το καθόρισαν, να κλειστεί σε μία λέξη ή φράση; Μάλλον όχι, όσο εκτεταμένη και αν ήταν η χρήση της, όση επίδραση και αν είχε στους ανθρώπους το περιεχόμενό της.
Ωστόσο, ο θεσμός της «λέξης της χρονιάς», που παγιώθηκε εδώ και λίγες δεκαετίες από σημαντικά αγγλόφωνα λεξικά, δεν φιλοδοξεί να τα πει όλα σε μερικές συλλαβές. Πιο πολύ επιδιώκει να συλλάβει μια κυρίαρχη τάση της δημόσιας σφαίρας ή να καταγράψει (με τη βοήθεια μιας επιτροπής ειδικών, ψηφοφορίας του κοινού ή άλλων μεθόδων) αυτό που περισσότερο απασχόλησε την κοινή γνώμη την προηγούμενη χρονιά.
Ας πάρουμε για παράδειγμα τη «λέξη της χρονιάς» για το 2020, σύμφωνα με το λεξικό Cambridge: ήταν, για ευνόητους λόγους, η «καραντίνα». Ή τον όρο «κλιματικός κίνδυνος», που διάλεξε για το 2019 το λεξικό της Οξφόρδης. Το 2016 το ίδιο λεξικό είχε επιλέξει τη «μετα-αλήθεια», ενώ η ομάδα του Collins είχε καταλήξει στον όρο «Brexit». Και από τους περυσινούς νικητές, ας θυμηθούμε το «gaslighting» (χειριστική συμπεριφορά με στόχο να προκαλέσει σε κάποιον την αυτοαμφισβήτηση) και το «permacrisis» («μόνιμη κρίση»).
Συμπτωματικά –ή όχι και τόσο– όλες οι «λέξεις της χρονιάς» που επέλεξαν για το 2023 τα μεγάλα αγγλόφωνα λεξικά συνδέονται με την τεχνολογία και την ψηφιακή ζωή. Το Merriam-Webster επέλεξε τη λέξη «authentic», εξηγώντας ότι στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης και των social media το ερώτημα περί «αυθεντικότητας» αφορά όλο και περισσότερα πρόσωπα, πράγματα ή και ειδήσεις.
Το Cambridge πρόκρινε τον όρο «hallucinate», τονίζοντας επίσης τις «παραισθητικές» ιδιότητες της τεχνητής νοημοσύνης στον τομέα της πληροφόρησης.
Το λεξικό Collins κατέληξε χωρίς πολλά πολλά στο αρκτικόλεξο «Α.Ι.», ενώ εκείνο της Οξφόρδης πρότεινε τη νεανική διαδικτυακή αργκό «rizz», που σημαίνει το χάρισμα, την ικανότητα να ασκεί κανείς γοητεία ηθελημένα.
Οι «λέξεις της χρονιάς» που επέλεξαν για το 2023 τα μεγάλα αγγλόφωνα λεξικά συνδέονται με την τεχνολογία και την ψηφιακή ζωή.
Aραγε παρόμοιες λέξεις εκφράζουν και ομιλητές πέραν του αγγλόφωνου κόσμου; Ποια «λέξη της χρονιάς» θα διαλέγαμε για την Ελλάδα του 2023; Μία από τις παραπάνω, θα έλεγε κάποιος – η χώρα δεν βρίσκεται πια και τόσο μακριά από τις διεθνείς τάσεις. Iσως βέβαια να τις αφομοιώνει με τον δικό της τρόπο και επομένως η νικήτρια ξένη λέξη να συνοδεύεται και από λίγο τοπικό «χρώμα». Μπορεί πάλι να προκύψει μια επιλογή από ένα γεγονός που άφησε το έντονο αποτύπωμά του εντός συνόρων.
Αρκετά όμως με τις εικασίες: Η «Κ» ζήτησε από πέντε πρόσωπα που προέρχονται από τον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών να διαλέξουν τη «λέξη της χρονιάς» για την Ελλάδα του 2023. Ιδού οι απαντήσεις τους.
Βία
Στέλιος Ράμφος, συγγραφέας
Ως λέξη και ως εμπειρία η «Βία» αντιπροσωπεύει την περασμένη χρονιά. Βία των φυσικών φαινομένων, που προκάλεσε η κλιματική κρίση, αλλά και βία ως ατομική ή συλλογική παραβίαση άλλων θελήσεων – από την ανελέητη ενδοοικογενειακή, την ενδοσχολική, την οπαδική, την «αναρχική» ή τη διακρατική, έως την απαλή των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Η βία τείνει να εξελιχθεί σε πολιτισμικό χαρακτηριστικό, καθώς ασκείται με ιδιαίτερη έμφαση στα συναισθήματα μέσω της ψηφιακής τεχνολογίας. Με τον χρόνο τα κινητά, τα τάμπλετ, οι υπολογιστές, εξελίσσονται σε Υπερεγώ, το οποίο τείνει να καθορίζει την εικόνα μικρών και μεγάλων, έργο μέχρι τώρα της οικογένειας και του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος. Ανοίγει τον δρόμο της επιβεβαιώσεως διά της επιθετικής εξωστρέφειας, ενός Εγώ το οποίο πλέον είναι κυριαρχικά ναρκισσιστικό, δηλαδή με «άλλον» τον ίδιο τον εαυτό του και τον πραγματικό άλλον, ένα μηδενικό. Κοινωνική προέκταση αυτού του ναρκισσισμού είναι τα κινήματα των δικαιωματιστών τα οποία παραδίδουν την επιθυμία στα ένστικτα. Αυτά με τη συνδρομή της ίδιας της τεχνικής που εξιδανικεύει τα πρακτικά αποτελέσματα. Στη θεοποίηση του αποτελέσματος η γλώσσα από άνοιξη μαραζώνει σε επικοινωνία και χειραγώγηση, ενώ ταυτόχρονα σχηματίζεται ένα ρεύμα το οποίο προαναγγέλλει για τον κόσμο μας βαθιά παρακμή. Από την άποψη αυτή ο χρόνος δεν περνά αλλά έρχεται.
ChatGPT
Αγγέλα Καστρινάκη, καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Παν. Κρήτης
«Κάπως πρέπει να συζητήσουμε στο πανεπιστήμιο για το ChatGPT», λέω τις προάλλες σε ομάδα συναδέλφων, ενώ ξεκοκαλίζαμε παϊδάκια. «Τι ’ν’ τούτο το τσατ-τζι-μπι-τι;» κάνει ένας με κέφι. Οι άλλοι χλεύασαν ηχηρά. Πράγματι, όποιος στον πανεπιστημιακό χώρο δεν γνωρίζει το ChatGPT είναι εκτός τόπου και χρόνου. Το ChatGPT κάνει όλες τις δουλειές αντί για μας: μπορεί να μας πει πόσες ώρες χρειαζόμαστε για τη συγγραφή μιας εργασίας, αλλά μπορεί να τη γράψει και το ίδιο, αν βρει διαδικτυακά τη σχετική βιβλιογραφία. Και μάλιστα, κάθε φορά που το ρωτάμε θα δίνει και διαφορετική απάντηση. Πάνε οι εποχές που κάποιοι συλλαμβάνονταν επ’ αυτοφώρω επειδή είχαν παραδώσει την ίδια εργασία με τον διπλανό τους. Μια επανάσταση για το καλό και για το κακό. Ναι, το ChatGPT είναι η λέξη της χρονιάς!
Δικαίωμα
Poka-Yio, εικαστικός καλλιτέχνης, καθηγητής στην ΑΣΚΤ
Παράδειγμα αποτροπής καθηγητή που θέλει να σχολιάσει έργο διεμφυλικής γυναίκας φοιτήτριας: «Δεν μπορείτε να μιλάτε για το έργο μου, γιατί δεν έχετε τα (τρανς) βιώματά μου». Αλλο παράδειγμα: Τα φοιτητ@ αρνούνται να σχολιάσουν εικαστικά τον πόλεμο στην Ουκρανία και στην Παλαιστίνη, επειδή θεωρούν πως δεν δικαιούνται να μιλάνε. Συμπέρασμα: Μόνο αν έχεις ζήσει κάτι δικαιούσαι να μιλάς για αυτό… Ο δικαιωματισμός είναι η νέα συνθήκη με την οποία αναμετριόμαστε, για καλό και για κακό. Οι ρουκέτες πέφτουν βροχή και από τις δύο μεριές, τη (νέα) συντήρηση και τον προοδευτικό χώρο. Σε μια υπερευαίσθητη αλλά και υπερευαισθητοποιημένη νέα γενιά, όλα είναι πιθανές αιτίες πόνου και τραυματισμού. Την ίδια στιγμή αποδεχόμαστε τη λογοκρισία, η οποία είναι πια κοινός τόπος και στη Δύση (βλέπε πλείστα επεισόδια της τρέχουσας επικαιρότητας του πολέμου, στον χώρο του πολιτισμού). Σε μια εποχή όμως που το οικονομικό σύστημα έχει απολέσει (τουλάχιστον στα μάτια των νεότερων) οποιαδήποτε εγκυρότητα, η μόνη ανταλλακτική αξία είναι η διάθεση της ταυτότητας, που μπορεί να την περιφρουρήσει μόνο το δικαίωμα χρήσης της. Για αυτό το «Δικαίωμα» παλεύουμε, όσο κι αν τραυματιζόμαστε.
Τέμπη
Σοφία Νικολαΐδου, συγγραφέας
Πολύ θα ήθελα η λέξη της χρονιάς να ήταν η ΑΙ – ή η τεχνητή νοημοσύνη επί το ελληνικότερον. Αυτό θα σήμαινε ότι μας απασχολούν πράγματα που απασχολούν και τον υπόλοιπο κόσμο: η τεχνολογία που καταπίνει τις ζωές και την ίδια στιγμή δίνει λύσεις σε μεγάλα προβλήματα. Ομως για μένα η λέξη της χρονιάς είναι τα «Τέμπη». Νομίζω πως κανείς στην Ελλάδα, μέσα στα επόμενα χρόνια, δεν θα αναφέρει αυτό το τοπωνύμιο ξανά με γεωγραφική ανεμελιά. Μια μαύρη πινέζα στον χάρτη της χώρας. Οσοι είμαστε γονείς. Τα παιδιά μας. Τα ξένα παιδιά. Οι άνθρωποι που έπαιρναν το τρένο για ασφάλεια. Η διαδρομή Αθήνα – Θεσσαλονίκη που κόπηκε στα δύο. Πολύ θα ήθελα η λέξη της χρονιάς να είναι κάτι ωραίο. Κάτι χαρούμενο. Κάτι ελπιδοφόρο. Πολύ λυπάμαι που τα λέω αυτά.
Αγών
Θέμελης Γλυνάτσης, σκηνοθέτης
Αγών, ο: Παρά τη διαστρέβλωση της λέξης και της έννοιας στο magnum opus του Χίτλερ το 1925, η λέξη διατηρεί ακόμα την εκτυφλωτική εκπομπή ενός νοήματος που συνενώνει τον λόγο, το σώμα και το πνεύμα σε μια αδιάκοπη διαδικασία προσπάθειας, η οποία αδιάλειπτα υπονομεύει την εξουσιαστική υπεροχή και προτάσσει την τριβή και τη σύγκρουση ως αναγκαία ιστορική και ψυχική πορεία και ως το δημιουργικό αξίωμα μιας πανίσχυρης ανεξαρτησίας, ασχέτως του θριάμβου της. Ο αγών δυναμικά περιλαμβάνει στο εννοιολογικό του εμβαδό την απόλυτη αποτυχία. Ο αγών είναι εντέλει αυτό που μας κάνει ιστορικά, σκεπτόμενα, ευάλωτα και δρώντα υποκείμενα, μας καθιστά εραστές ή ερωμένες, καλλιτέχνες ή διανοούμενους. Παρότι δε η αγωνιστικότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ορμή της νεανικής ηλικίας, ίσως είναι, όπως υπαινίσσεται ο Αλφρεντ Τένισον στον «Οδυσσέα», η διαφανής μελαγχολία της μέσης ηλικίας που την επινοεί ως απόφαση. Με τα λόγια του ίδιου του Τένισον (σε μια μάλλον απλοϊκή απόδοση, καθώς απαιτείται δεινός μεταφραστής για να συλλάβει την απλότητα των λέξεων, τη σαφήνεια του ρυθμού και τη διάσταση του νοήματός του): «Δεν είμαστε πια το σθένος εκείνο που στις ημέρες τις παλιές/ Κινούσε γη και ουρανό· είμαστε τώρα αυτό που γίναμε./ Μιας ίσης ορμής ηρωικές καρδιές,/ Που ο χρόνος και η μοίρα εξασθένισε, αλλά με θέληση πανίσχυρη/ Να πασχίζουμε, να ψάχνουμε, να βρίσκουμε, αλλά να μην υποκύπτουμε ποτέ».