Αγκαλιάζει το βλέμμα μας, επηρεάζει τη διάθεσή μας, αποτυπώνει τον πολιτισμό μας και την κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος. Και όμως, οι Αρχές ελάχιστα το λαμβάνουν υπόψη σε έργα και παρεμβάσεις. Ενα ενδιαφέρον και πρωτότυπο ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα, το οποίο συντονίζεται από Ελληνες ερευνητές, επιχειρεί να διαμορφώσει τεχνικές και μεθοδολογίες για την εκτίμηση της ποιότητας του τοπίου σε αγροτικές περιοχές, με γνώμονα την προστασία του. Μάλιστα, χρησιμοποιεί ως βασικά εργαλεία του, αφενός, τη συμμετοχή των πολιτών και, αφετέρου, τις πιο προηγμένες τεχνολογίες της γεωπληροφορικής και της τεχνητής νοημοσύνης.
Πρόκειται για το πρόγραμμα TOPIO, «Προς τη δημοκρατική παρατήρηση τοπίου μέσω γεωπληροφορικής και συμμετοχής του κοινού», με συμμετοχή επτά ευρωπαϊκών χωρών και επικεφαλής το Εργαστήριο Γεωφυσικής-Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης και Αρχαιοπεριβάλλοντος του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας (ITE).
«Το ερευνητικό πρόγραμμα TOPIO φιλοδοξεί να προσφέρει στους Ευρωπαίους πολίτες ενεργό ρόλο στη λήψη αποφάσεων στην αξιολόγηση της ποιότητας του τοπίου, από κάτω προς τα πάνω, μέσω της συμμετοχικής διαδικασίας, της γεωπληροφορικής, της τεχνητής νοημοσύνης και της δημιουργίας ψηφιακών διδύμων με στόχο την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης στον ευρωπαϊκό χώρο», λέει στην «Κ» ο δρ Δημήτρης Αλεξάκης, κύριος ερευνητής του ΙΤΕ και συντονιστής του έργου.
«Θα μελετήσουμε επτά περιοχές στην Ευρώπη, μία σε κάθε χώρα που συμμετέχει στο έργο. Στην Ιταλία είναι το πεδίο μιας μάχης του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στην Ισπανία ένας τόπος όπου έχουν αναπτυχθεί ανεμογεννήτριες, στο Βέλγιο μια περιαστική περιοχή με οικιστικές πιέσεις, μια αγροτική περιοχή στην Πορτογαλία, στην Κύπρο ένας εθνικός δρυμός και στην Εσθονία μια περιοχή Natura 2000. Στην Ελλάδα, έχουμε επιλέξει τα Φαλάσαρνα, στις δυτικές ακτές της Κρήτης. Πρόκειται για μια περιοχή με τουρισμό, με αρχαιολογικά ευρήματα, αλλά και αγροτικές καλλιέργειες και θερμοκήπια, με ευδιάκριτες μεταβολές του τοπίου στο πέρασμα του χρόνου. Θα είναι ενδιαφέρον να δούμε πώς άλλαξαν οι χρήσεις γης, πώς επηρεάστηκε το τοπίο, τι υπάρχει πίσω από την τουριστική ανάπτυξη. Εχει πληγεί η αισθητική ποιότητα του τοπίου; Υπάρχει απρόσκοπτη προσέγγιση; Υπάρχουν παρεμβάσεις που αλλοιώνουν; Υπάρχουν τοπόσημα, φυσικά ή τεχνητά; Ποια είναι η κατάσταση του παράκτιου περιβάλλοντος;» εξηγεί ο δρ Αλεξάκης.
Μία από τις βασικές κατευθύνσεις του έργου είναι να προσφέρει στους πολίτες ενεργό ρόλο στη λήψη αποφάσεων για το τοπίο μέσω της Επιστήμης του Πολίτη (Citizen Science). «Θα διαμορφώσουμε μια κοινή ψηφιακή πλατφόρμα με χρήση σε όλες τις περιοχές μελέτης, στην οποία θα παρέχονται πληροφορίες για το τοπίο, γεωχωρικά δεδομένα και οι πολιτικές προστασίας. Θα διανέμουμε μέσω της ψηφιακής πλατφόρμας ερωτηματολόγια σε μόνιμους κατοίκους ή επισκέπτες, με τα οποία θα μπορούν να αξιολογήσουν το τοπίο. Θα υπάρχει δυνατότητα και για καταγραφή των αναμνήσεων και των συναισθημάτων, με αναφορά σε χώρο και χρόνο», επισημαίνει ο συντονιστής του έργου.
Φιλοδοξεί να προσφέρει στους Ευρωπαίους πολίτες ενεργό ρόλο στην αξιολόγηση της ποιότητας του τοπίου και στη λήψη αποφάσεων για την προστασία του.
Η γεωπληροφορική
Σημαντικά εργαλεία για την αποτύπωση της σημερινής κατάστασης αλλά και της διαχρονικής πορείας αλλοίωσης του φυσικού περιβάλλοντος μας δίνει η γεωπληροφορική, μέσω της δορυφορικής τηλεπισκόπησης και των γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών. Υπάρχουν διαθέσιμες δορυφορικές εικόνες μέτριας και υψηλής ανάλυσης από τις δεκαετίες του 1980 και του 1990. Για παλιότερες δεκαετίες, υπάρχουν αεροφωτογραφίες. «Με όλο αυτό το υλικό θα μελετήσουμε ποια είναι η διαχρονική εξέλιξη των τοπίων με βασικό τον ρόλο του ανθρώπου. Μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία φιλοδοξούμε να διαμορφώσουμε μια ποσοτική/αριθμητική κλίμακα αξιολόγησης της ποιότητας του τοπίου», σημειώνει ο δρ Αλεξάκης.
Μια φιλόδοξη πλευρά του έργου είναι η προσπάθεια «τροφοδότησης» λογισμικού τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ) με πολλές φωτογραφίες (και του κοινού), καθώς και αξιολογήσεων των τοπίων από πολίτες στα «κοινωνικά δίκτυα», έτσι ώστε να χρησιμοποιηθεί η τεχνητή νοημοσύνη «για να προβλέψει την αισθητική ποιότητα του τοπίου, ταξινομώντας και αξιολογώντας τους παράγοντες που επηρεάζουν την ανθρώπινη αντίληψη με την πάροδο του χρόνου».
Εκφράζοντας τις ανησυχίες μας για έναν πιθανό ψηφιακό «τυφλοσούρτη», ο δρ Αλεξάκης τόνισε πως οι εφαρμογές της ΑΙ πρέπει να προσεγγίζονται με μεγάλη προσοχή, όχι με λογικές «άσπρου-μαύρου» και πως τα όποια βήματα θα αξιολογηθούν από την ερευνητική ομάδα.
Σημαντική είναι επίσης και η διαδικασία δημιουργίας ψηφιακών διδύμων για τις συγκεκριμένες περιοχές, δηλαδή της ψηφιακής αναπαράστασης των υπό μελέτη τοπίων με αποτύπωση ακριβείας.
Στο πλαίσιο του προγράμματος, θα συλλεχθούν επίσης πολιτικές και πρακτικές για την προστασία του τοπίου στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, καθώς και ποια είναι η πορεία εφαρμογής τους. «Αν και η προστασία, η διαχείριση και ο σχεδιασμός του αναγνωρίζεται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο (Φλωρεντία) από το 2000, δεν έχουν γίνει πολλά για την εφαρμογή της. Στην Ελλάδα, η σύμβαση κυρώθηκε το 2010, αλλά οι στόχοι της δεν είναι δεσμευτικοί. Σε κάθε περιφέρεια έχουν αναγνωριστεί περιοχές με τοπία ιδιαίτερης σημασίας», εξηγεί ο δρ Αλεξάκης. Μία από τις βασικές επιδιώξεις του έργου είναι να ευαισθητοποιηθεί ο κόσμος για το τοπίο και να αναδειχθεί η δυνατότητα του κοινού να λαμβάνει αποφάσεις με τη βοήθεια εργαλείων των νέων τεχνολογιών.
Στο ΤΟΡΙΟ συμμετέχουν η Ελλάδα (συντονίστρια χώρα), το Βέλγιο, η Ιταλία, η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Κύπρος και η Εσθονία. Το έργο, διάρκειας τεσσάρων ετών, έχει εξασφαλίσει χρηματοδότηση ενός εκατ. ευρώ από το ευρωπαϊκό χρηματοδοτικό εργαλείο «Horizon Europe – Marie Curie Staff Exchange 2022».