«∆ύο φορές φέτος, τουρίστες με πλησίασαν ρωτώντας με πού μπορούν να αγοράσουν εισιτήρια για το κέντρο της πόλης»: Αυτό ανέφερε σε δημοσιογράφο των Financial Times κάτοικος της βελγικής πόλης Bruges, όπου ο πληθυσμός των 20.000 κατοίκων «υποδέχεται» κάθε χρόνο 8 εκατομμύρια επισκέπτες.
Οι τουρίστες στην περίπτωση αυτή πέρασαν την Bruges για θεματικό πάρκο αναζητώντας το απαραίτητο εισιτήριο εισόδου! Eνα παράδειγμα που δείχνει το πώς ο τουρισμός μεταμορφώνει τη ζωή των ανθρώπων σε παγκόσμιο επίπεδο, με τρόπους που έως πρόσφατα ανήκαν στη φαντασία – και ένα παράδειγμα που μας αφορά άμεσα ως Eλληνες με δεδομένη την παγκόσμια ζήτηση που έχει η Ελλάδα ως τόπος επίσκεψης και αναψυχής. Κοντεύουν σχεδόν δύο χρόνια από τότε που ξεκίνησε η μεγάλη δημόσια συζήτηση γι’ αυτό που έχει πια καθιερωθεί να αποκαλούμε «ελληνικό καλοκαίρι». Η συζήτηση αυτή απέκτησε μεγάλη δημοσιότητα γιατί απηχεί τους προβληματισμούς πολλών ανθρώπων που έως τότε έβρισκαν διέξοδο κυρίως στην ιδιωτική σφαίρα, θέτοντας ένα μεγάλο ερώτημα: είναι η τουριστική ανάπτυξη που βιώνει η χώρα κάτι που επιθυμούμε πραγματικά και μάλιστα δίχως όρους;
Από τα θέματα που αναδείχθηκαν μέσα από τη συζήτηση αυτή μπορεί να διακρίνει κανείς τον λεγόμενο υπερτουρισμό που σχετίζεται και με το θέμα της βιωσιμότητας της τουριστικής δραστηριότητας. Μήπως επενδύοντας δίχως φραγμό στην τουριστική ανάπτυξη τελικά «κανιβαλίζουμε» το προϊόν μας, καταστρέφοντας παράλληλα τη χώρα μας; Μπορεί να διακρίνει επίσης και το θέμα της πρόσβασης στις παραλίες και στις θάλασσές μας: μήπως έχουμε μπει σε μια διαδικασία που θα οδηγήσει στον αποκλεισμό μας από αυτές και μήπως αυτό σημαίνει πως θυσιάζουμε ένα σημαντικό κομμάτι του πολιτισμού και της ψυχής μας; Πού βρισκόμαστε λοιπόν σήμερα;
Οι τάσεις
Ο τουρισμός συνέχισε και φέτος την ανοδική του πορεία, ξεπερνώντας τα νούμερα του 2022 και καταρρίπτοντας το ρεκόρ του 2019. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος, οι ταξιδιωτικές εισπράξεις το εννιάμηνο Ιανουαρίου – Σεπτεμβρίου άγγιξαν τα 18 δισ. ευρώ έναντι 15,6 δισ. ευρώ το περυσινό εννιάμηνο και 16,1 δισ. ευρώ το εννιάμηνο του 2019. Τα στοιχεία αεροπορικής επιβατικής κίνησης επιβεβαιώνουν ότι το 2023 θα είναι η καλύτερη χρονιά της τουριστικής Ελλάδας, ξεπερνώντας σε αφίξεις τα 31 εκατομμύρια του 2019. Πίσω από τους αριθμούς αυτούς κρύβονται κάποιες ενδιαφέρουσες τάσεις. Επισημαίνω πέντε.
Η πρώτη είναι πως ο τουρισμός στη χώρα μας αποδεικνύεται έως τώρα ιδιαίτερα ανθεκτικός σε εξωγενή σοκ όπως η κλιματική αλλαγή, η γεωπολιτική αστάθεια της περιοχής ή η πίεση του πληθωρισμού. Η ζήτηση για το «ελληνικό καλοκαίρι» φαίνεται να είναι τόσο μεγάλη που αντισταθμίζει τα προβλήματα αυτά. Η αύξηση που παρατηρείται έχει δηλαδή βαθύτερα, «δομικά» και όχι περιστασιακά αίτια. Δεν μπορεί π.χ. να αποδοθεί απλά στη μεταπανδημική ανάγκη για ταξίδια.
Δεύτερον, ο υπερτουρισμός δεν φαίνεται να οδηγεί, τουλάχιστον όχι ακόμη, στην υποχώρηση της δημοφιλίας κάποιων προορισμών. Προορισμοί που αρχικά φάνηκαν να υφίστανται τις συνέπειες του υπερτουρισμού χάνοντας κάποιο έδαφος, όπως η Μύκονος και η Σαντορίνη, ανέκτησαν τη δυναμική τους μετά τον Αύγουστο. Για να το πω διαφορετικά, η ζήτηση της Σαντορίνης φαίνεται να ξεπερνάει τα μειονεκτήματα της κακής εμπειρίας που σχετίζονται με το υπερβολικό πλήθος των επισκεπτών. Προφανώς κάποιοι τουρίστες παύουν να έρχονται, όμως τους αντικαθιστούν άλλοι. Παράλληλα, το ζητούμενο μιας στρατηγικής «διαχείρισης προορισμών» σε εθνικό επίπεδο φαντάζει μάλλον αδύνατο σε μια χώρα με τα χαρακτηριστικά της Ελλάδας, ενώ οι επενδύσεις στη βελτίωση των υποδομών αναβαθμίζουν τη «φέρουσα ικανότητα» των προορισμών μεταθέτοντας τα όποια προβλήματα για αργότερα. Για να το πω διαφορετικά, μπορούμε να «χωρέσουμε» πολύ κόσμο ακόμη. Το πραγματικό ερώτημα είναι με τι κόστος.
Τρίτον, η διάχυση των τουριστικών ροών εκτός καλοκαιρινών μηνών έχει ήδη ξεκινήσει και μάλλον ενισχύεται από την κλιματική αλλαγή. Η αεροπορική κίνηση Οκτωβρίου και Νοεμβρίου εμφανίζεται ιδιαίτερα ενισχυμένη αντισταθμίζοντας τις απώλειες του Αυγούστου. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που είναι ορατό στο γυμνό μάτι στην Αθήνα όπου τα ολοένα και περισσότερα ξενοδοχεία και Airbnb εμφανίζουν πρωτοφανείς πληρότητες μέσα στον χειμώνα. Η επέκταση της τουριστικής περιόδου υπήρξε ένα από τα πάγια ζητούμενα της ελληνικής τουριστικής βιομηχανίας στο παρελθόν, αλλά αυτό δεν σημαίνει, όπως υπονοείται συχνά, πως οι ίδιοι αριθμοί θα διαιρεθούν μεταξύ περισσοτέρων μηνών αλλά πως οι αριθμοί θα αυξηθούν ακόμη περισσότερο.
Η Πάρος είναι η νέα Μύκονος, η Σίφνος η νέα Πάρος, η Αμοργός η νέα Σίφνος, ενώ νέοι προορισμοί μπαίνουν συνεχώς σε μια διαδικασία που τους καταπίνει.
Τέταρτον, η αύξηση προέρχεται από τις λεγόμενες «παραδοσιακές» αγορές της Δυτικής Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής (με τις αφίξεις από τις ΗΠΑ να παρουσιάζουν σημαντική αύξηση) και πως όλο αυτό συμβαίνει παρότι η Κίνα εξακολουθεί να παραμένει κλειστή. Ακόμη δηλαδή δεν έχει ενεργοποιηθεί το τσουνάμι των νέων, τεράστιων αγορών της Ασίας, η ενεργοποίηση του οποίου στο σύντομο μέλλον θα προσδώσει εκθετικά χαρακτηριστικά στις τωρινές τάσεις.
Τέλος, ο τουρισμός εξακολουθεί να ενισχύει την ανάπτυξη του real estate, καθώς η ζήτηση για εξοχικές κατοικίες από ξένους φαίνεται να λαμβάνει εκρηκτικά χαρακτηριστικά. Καθώς η ζήτηση αυτή συνδυάζεται με την ουσιαστική απουσία χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού, οδηγεί στην πλήρη αστικοποίηση των ομορφότερων περιοχών της χώρας. Παράλληλα, η επενδυτική διάσταση της αγοράς κατοικίας στους τουριστικούς προορισμούς μετατρέπει ζωντανές έως τώρα κοινότητες σε κάτι εντελώς διαφορετικό, ουσιαστικά σε τουριστικά προϊόντα με ένα πασπάλισμα ψευτοαυθεντικότητας. Η Σαντορίνη είναι σήμερα ένας τόπος που μας δείχνει τι μας περιμένει αύριο και η διαδικασία επιταχύνεται: η Πάρος είναι η νέα Μύκονος, η Σίφνος η νέα Πάρος, η Αμοργός η νέα Σίφνος, ενώ νέοι προορισμοί μπαίνουν συνεχώς σε μια διαδικασία που τους καταπίνει.
Οι συνέπειες
Συμπερασματικά, χωρίς να μπορεί να αποκλεισθεί κάποια απρόβλεπτη εξέλιξη αλλά λαμβάνοντας υπόψη μας τη σταθερά αυξητική τάση των τουριστικών ροών τα προηγούμενα εξήντα χρόνια, μπορεί κανείς να υποθέσει βάσιμα πως η αύξηση αυτή δεν θα συνεχιστεί απλά αλλά θα ενισχυθεί αποφασιστικά μέσα στην επόμενη δεκαετία. Κάτι τέτοιο προφανώς θα αυξήσει το εισόδημα που αντλούμε από τον τουρισμό. Βέβαια, ο επιμερισμός των εσόδων θα γίνεται όλο και πιο πολύ με τους ξένους επενδυτές και βάσιμα υποθέτει κανείς πως ένα σημαντικό ποσοστό δεν θα μένει στη χώρα. Αυτό που θα μένει αντίθετα θα είναι η ζήτηση για εργατικό δυναμικό χαμηλών δεξιοτήτων και μάλιστα εισαγωγής. Αναμφίβολα οι εξελίξεις αυτές θα έχουν τεράστιες συνέπειες. Κυριολεκτικά θα αλλάξουν την υφή της καθημερινότητάς μας με τρόπους που δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε σήμερα. Εκείνο όμως που μπορούμε να φανταστούμε εύκολα είναι πως η πρόσβαση των περισσότερων από εμάς στο «ελληνικό καλοκαίρι» θα καταστεί σταδιακά δυσκολότερη, αν όχι αδύνατη. Γι’ αυτό και το θέμα της ελεύθερης πρόσβασης στις παραλίες απέκτησε μια «κινηματική» διάσταση το καλοκαίρι που πέρασε, με μια σειρά από αυθόρμητες πρωτοβουλίες. Η πίεση όμως για την εμπορική εκμετάλλευση των παραλιών είναι τόσο μεγάλη που αμφιβάλλω αν τέτοιες κινήσεις πολιτών μπορούν από μόνες τους, δηλαδή δίχως σκληρή κρατική υποστήριξη, να φέρουν κάποιο αποτέλεσμα.
Oλα αυτά συνηγορούν σε ένα πράγμα: στην ανάγκη να περάσουμε από τη γενικόλογη συζήτηση στη διατύπωση καινοτόμων και ριζοσπαστικών προτάσεων για τη διαχείριση του τουρισμού ώστε να μπορέσουμε να ελέγξουμε το φαινόμενο αυτό, αντί να του επιτρέψουμε να μας ελέγξει εκείνο. Αν αποτύχουμε το κόστος μπορεί να είναι ανυπολόγιστο.
O κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.