Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα στοιχεία για το παρόν αλλά και το μέλλον ενός από τους μεγαλύτερους –και καλύτερα διατηρημένους ως σύνολο– προσφυγικούς οικισμούς στη χώρα μας, αυτού της Νίκαιας, δίνει μελέτη της σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ. Στην πρώτη ολοκληρωμένη καταγραφή, που έγινε με αυτοψίες σε επίπεδο οικοδομικού τετραγώνου, καταγράφηκαν περισσότερα από 1.200 προσφυγικά, το 85% των οποίων βρίσκεται σε καλή κατάσταση αλλά μόλις τα μισά κατοικούνται. Η καταγραφή θα μπορούσε να αποτελέσει το επιστημονικό «υπόστρωμα» για μια ολοκληρωμένη παρέμβαση από πλευράς Πολιτείας για τη διάσωση του πολύτιμου οικιστικού συνόλου.
Αφορμή για την έρευνα ήταν η συμπλήρωση ενός αιώνα από τη Μικρασιατική Καταστροφή και οι εκδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν στη Νίκαια, όπου βρίσκεται ένα από τα καλύτερα διατηρημένα προσφυγικά σύνολα στη χώρα. Το δύσκολο έργο ανέλαβε το Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ υπογράφοντας σύμβαση με τον Δήμο Νίκαιας – Ρέντη στα τέλη του 2022. Αντικείμενο της έρευνας ήταν η αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης και η αξιολόγηση και ιεράρχηση με βάση επιστημονικά κριτήρια (πολεοδομικά, αρχιτεκτονικά, πολιτιστικά, ιδιοκτησιακά, οικοδομικά, οικονομικά) των δυνατοτήτων επισκευής και επανάχρησης. Να σημειωθεί ότι είναι η πρώτη φορά που πραγματοποιείται μια τόσο εκτεταμένη και συνολική καταγραφή προσφυγικού οικισμού.
Το ΕΜΠ κατέγραψε στη Νίκαια 1.282 προσφυγικά κτίρια. «Περιμέναμε ότι θα καταγράφαμε μέχρι 400-500 και τελικά ξεπεράσαμε τα 1.200», λέει στην «Κ» ο Νίκος Μπελαβίλας, επιστημονικός υπεύθυνος της πολυμελούς ερευνητικής ομάδας. «Το μεγαλύτερο πρόβλημα που υπάρχει μέσα στην πόλη της Νίκαιας είναι η εγκατάλειψη και απαξίωση. Το εντυπωσιακό είναι ότι το 85% των κατοικιών βρίσκεται σε καλή ή μέτρια κατάσταση. Με εξαίρεση τα «Γερμανικά», που ήταν προκατασκευασμένες κατοικίες (ισόγειες κατοικίες των 40-50 τ.μ., μέρος των γερμανικών αποζημιώσεων προς την Ελλάδα από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο), τα υπόλοιπα προσφυγικά είναι κατασκευές ανάλογες με τα νεοκλασικά, με την έννοια ότι έχουν μπετόν αρμέ, πλάκες, προβόλους, καλές στέγες. Σημαντικό είναι ότι τη δεκαετία του ’60 πάρα πολλά από αυτά επισκευάστηκαν, πολλά δέχθηκαν και προσθήκες».
Δυστυχώς, πλέον μόνο το 55% των προσφυγικών εξακολουθεί να κατοικείται. «Είτε γιατί είναι απαξιωμένη η κατοίκηση σε προσφυγικές γειτονιές, είτε επειδή είναι μικρά σπίτια, συνήθως δίχωρα, χωρίς τις σημερινές ανέσεις. Αυτός είναι και ο λόγος που κανείς δεν επενδύει ώστε να τα μετατρέψει σε σύγχρονα σπίτια. Σημειωτέον, πραγματοποιήσαμε περαιτέρω έρευνα μέσω του κτηματολογίου δειγματοληπτικά σε 65 προσφυγικές κατοικίες. Το πρόβλημα δεν είναι τόσο η πολυϊδιοκτησία, όσο η οικονομική αδυναμία των ιδιοκτητών να επισκευάσουν τα κτίρια. Κάποιοι λίγοι τα νοικιάζουν σε μετανάστες χωρίς να τα φροντίζουν».
Καταγράφηκαν 1.282 κτίρια, εκ των οποίων το 85% βρίσκεται σε καλή κατάσταση, αλλά μόνο τα μισά κατοικούνται.
Η μελέτη καταλήγει σε μια πρόταση. «Η βασική μας ιδέα είναι μια επιλεγμένη γειτονιά –5 οικοδομικά τετράγωνα, με υπέροχες εξωτερικές αυλές– και κάποιες “ακτίνες” προς την αγορά της πόλης και τον σταθμό του μετρό να ενταχθούν σε ένα πρόγραμμα επισκευής και επανακατοίκησης. Αυτό δεν είναι ένα πρόγραμμα που ο δήμος μπορεί να φέρει εις πέρας. Θα ταίριαζε περισσότερο σε ένα πανεπιστήμιο για τη δημιουργία φοιτητικών εστιών, ή στο υπουργείο Εργασίας, για τη δημιουργία κοινωνικής κατοικίας», λέει ο κ. Μπελαβίλας. «Αυτό θα ήταν δυνατό με ένα μοντέλο ανάλογο με αυτό που είχε κάποτε εφαρμόσει ο ΕΟΤ, δηλαδή να αναλάβει ένας φορέας σε συμφωνία με τους ιδιοκτήτες την αποκατάστασή τους, παίρνοντας ως “αντάλλαγμα” τη χρήση τους για 10-15 χρόνια. Παράλληλα με το πρόγραμμα αυτό θα μπορούσε να “τρέξει” ένα πρόγραμμα επιδότησης εργασιών επισκευής, όπου το κράτος θα καλύπτει ένα σημαντικό ποσοστό και μια επέμβαση αναπλάσεων στον δημόσιο χώρο».
Οπως αναφέρει και η έρευνα «Διάσωση της Προσφυγικής Κληρονομιάς της Νίκαιας», η Νίκαια ήταν ένας από τους 12 μεγαλύτερους αστικούς προσφυγικούς συνοικισμούς που δημιουργήθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η συγκρότησή του ξεκίνησε το 1923, αρχικά κατά μήκος του ρέματος της Σούδας (στη σημερινή θέση των δρόμων Τζαβέλα / Μπελογιάννη). Τον Δεκέμβρη 1923 ανακοινώθηκε από το υπουργείο Γεωργίας και το υπουργείο Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως η απαλλοτρίωση γης στα βόρεια του ρέματος, η οποία παραχωρήθηκε στο Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ΤΠΠ) για την ίδρυση προσφυγικού συνοικισμού. Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε στις 18 Ιουνίου του 1923, όταν ιδρύθηκε επίσημα η «Νέα Κοκκινιά» και μέσα στον επόμενο χρόνο ξεκίνησε να υλοποιείται ένα εκτεταμένο πολεοδομικό σχέδιο.
Την άνοιξη του 1924 ανέλαβε να συνεχίσει το έργο του ΤΠΠ η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ). Τα σημάδια του πολεοδομικού σχεδίου και του έργου των ΤΠΠ και ΕΑΠ είναι ακόμα χαραγμένα στην περιοχή, αφού μεγάλος αριθμός των προσφυγικών κατοικιών της παραμένει μέχρι σήμερα, άλλοτε σχεδόν αυτούσια και άλλοτε φέροντας μια σειρά από αλλαγές, είτε λόγω ποικίλων μεταλλάξεων και προσθηκών από τους ιδιοκτήτες τους, είτε λόγω εγκατάλειψης. Σήμερα, προσφυγικές κατοικίες εντοπίζονται στο κεντρικό τμήμα της Δημοτικής Κοινότητας Νίκαιας και καλύπτουν την περιοχή από την πλατεία Κρήνης μέχρι και κάτω από την οδό Αμερικανίδων Κυριών.
Τέσσερις περιοχές
Η έρευνα του Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ κατανέμει τις προσφυγικές κατοικίες της Νίκαιας σε τέσσερις περιοχές: τα «Γερμανικά», τις προσφυγικές της κεντρικής περιοχής, τα μονώροφα εν σειρά δυτικά της οδού Ικονίου και τις μονώροφες σε τετράδα νότια της οδού Αμερικανίδων Κυριών. Η πιο ομοιογενής από αυτές είναι η κεντρική περιοχή, ανάμεσα στις πλατείες Αγίου Γεωργίου, Οσίας Ξένης και Αγίου Νικολάου όπου βρίσκεται και ο σταθμός του μετρό. Σε αυτή την περιοχή εντοπίζονται ταυτόχρονα και οι 6 τυπολογίες προσφυγικών κατοικιών (από τα «Γερμανικά» των 38 τ.μ. έως τις «πολυκατοικίες», διώροφα συγκροτήματα 8-16 κατοικιών), με διαφορετικές πυκνότητες ανά γειτονιά.