Απροστάτευτα τα «ορφανά» των γυναικοκτονιών

Δευτέρα, 18 Ιανουαρίου, 2018. Η Νούντσια Μαγιοράνο, 41 ετών, ξύπνησε στο σπίτι της μητέρας της. Υστερα από 15 χρόνια γάμου, αποφάσισε να προχωρήσει το διαζύγιό της με τον Σαλβατόρε, έναν κουρέα, αφού η σχέση τους είχε τελειώσει. Την παρακολουθούσε και ήθελε να ελέγχει κάθε της βήμα. Κάποιες φορές, ο Σαλβατόρε γινόταν βίαιος. «Τον φοβάμαι» είχε πει εκείνη στους συγγενείς της ξανά και ξανά. Εκείνο το πρωινό του Γενάρη, η Noύντσια στο σπίτι ετοίμαζε πρωινό για την οικογένεια. Λίγες ώρες μετά, η αστυνομία τη βρήκε στο πάτωμα σε μια λίμνη αίματος. Είχε δεχθεί μια αναπάντεχη επίσκεψη από τον εν διαστάσει σύζυγό της. Στο σώμα της βρήκαν τα σημάδια από 47 πυροβολισμούς, δαγκώματα, γροθιές και κλοτσιές.

Ο Σαλβατόρε της επιτέθηκε πισώπλατα. Την έσυρε από τα μαλλιά, τη χτύπησε στο πρόσωπο και στη συνέχεια τη μαχαίρωσε. «Θα μπορούσα να την έχω σώσει» μου είχε πει ο αδερφός της, ο Τζιάνι, όταν τον συνάντησα μερικά χρόνια αργότερα στο πλαίσιο γυρισμάτων της ταινίας μου «Femicidio», με θέμα τις γυναικοκτονίες στην Ιταλία. «Γνώριζα την κατάσταση και δεν έκανα τίποτε» συνέχισε με λυγμούς. 

Δεν θα ξεχάσω ποτέ τα θλιμμένα μάτια του όταν μου είπε πως εκτός από το πένθος που βίωσε, βρέθηκε ξαφνικά πατέρας δύο επιπλέον παιδιών, ενώ είχε ήδη δύο δικά του, και με μια τεράστια ευθύνη στις πλάτες του. Η δολοφονία της Νούντσια είχε αφήσει πίσω δύο ανήλικα παιδιά «ορφανά». Παιδιά τα οποία είχαν να αντιμετωπίσουν μια σειρά από προβλήματα στο μέλλον, κυρίως ψυχολογικά. Στην Ιταλία βέβαια οι γυναικοκτονίες έχουν σπάσει κάθε ρεκόρ, καθώς οι γείτονές μας μετρούν μία γυναικοκτονία κάθε τρεις μέρες. 

Αλλά και η χώρα μας δεν πάει πίσω. Μέσα στο 2021 στην Ελλάδα καταγράφηκαν 23 γυναικοκτονίες, δίνοντας τότε και μια πρωτιά στη χώρα μας. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας εμφανίσαμε την υψηλότερη ετήσια αύξηση ανάμεσα σε 20 ευρωπαϊκές χώρες, με άνοδο 187,5% μόλις σε ένα χρόνο, από το 2020 μέχρι το 2021. 

Η γυναικοκτονία της 41χρονης Γεωργίας στη Θεσσαλονίκη ήρθε νωρίς μέσα στο έτος, για να προϊδεάσει για άλλον έναν κύκλο αίματος. Στην κηδεία της Γεωργίας, ίσως η πιο τραγική φιγούρα να ήταν η 13χρονη κόρη της, από προηγούμενο γάμο του θύματος, η οποία όμως έχει ακόμη τον πατέρα της. Αντίθετα, οι περισσότερες γυναικοκτονίες έχουν και τα «ορφανά» τους. 

Το 2022 οι γυναικοκτονίες ήταν 12 αφήνοντας πίσω εννέα ανήλικα παιδιά, ενώ το 2023 μετρήσαμε εννέα γυναικοκτονίες και επτά ανήλικα ορφανά. Επίσημη καταγραφή των ορφανών παιδιών δεν υφίσταται, ενώ κανένα ειδικό μέτρο δεν λαμβάνεται για τη φροντίδα τους. Υπάρχουν επίσης και πολλοί νεαροί ενήλικες που βρίσκονται σε ευαίσθητη κατάσταση μετά το βίαιο γεγονός. 

Εως και σήμερα, στη χώρα μας δεν υπάρχει νομικό πλαίσιο για τη μέριμνα αυτών των παιδιών, τα οποία αποτελούν και αυτά θύματα των γυναικοκτονιών και καταλήγουν συνήθως με τη γιαγιά και τον παππού, ή άλλο συγγενικό πρόσωπο. Αν δεν υπάρχει συγγενικό πρόσωπο, θα καταλήξουν σε κάποιο ίδρυμα. 

Η γονική μέριμνα δεν αφαιρείται αυτόματα από τον πατέρα, δηλαδή τον θύτη. Αφαιρείται μόνον η επιμέλεια. Τα συγγενικά πρόσωπα είναι υποχρεωμένα να πάνε δικαστικά εάν θέλουν να διεκδικήσουν και τη γονική μέριμνα, η οποία εντέλει δίνει και όλη τη νομική ευθύνη για το παιδί». 

Ενα από τα πολύ σοβαρά ζητήματα που προκύπτουν ύστερα από μια γυναικοκτονία είναι πως η γονική μέριμνα δεν αφαιρείται αυτόματα από τον πατέρα, δηλαδή τον θύτη. Αφαιρείται μόνον η επιμέλεια. Τα συγγενικά πρόσωπα είναι υποχρεωμένα να πάνε δικαστικά εάν θέλουν να διεκδικήσουν και τη γονική μέριμνα, η οποία εντέλει δίνει και όλη τη νομική ευθύνη για το παιδί. Στη δίκη αποφασίζεται η αποκλειστική γονική μέριμνα μετά το συμβάν από τον εισαγγελέα ανηλίκων. 

Από γιαγιά μαμά σε μία νύχτα

«Επρεπε να πάμε δικαστικά για να πάρουμε τη γονική μέριμνα της μικρής» λέει με τρεμάμενη φωνή η κ. Ελένη Κρεμαστιώτη, η οποία μεγαλώνει σήμερα την επτάχρονη Ελευθερία-Αγάπη, κόρη της Ερατούς, η οποία δολοφονήθηκε στα 25 της χρόνια, από τον εν διαστάσει σύζυγό της, τον Μάιο του 2019 στη Λέσβο. Η κυρία Ελένη μεγαλώνει το ανήλικο κορίτσι μαζί με τον παππού του κοριτσιού και τον θείο του. 

«Να φανταστείτε μέχρι και λίγο πριν ο δολοφόνος έπαιρνε και τα επιδόματα για την εγγονή μου. Εχουμε κάνει έκκληση επανειλημμένα στον ίδιο τον πρωθυπουργό, σε υπουργούς για αυτά τα θέματα, για να δοθεί μια σοβαρή λύση, αλλά δεν υπήρξε καμία αντίδραση», προσθέτει με απογοήτευση. 

Εχουν περάσει τα χρόνια. Αλλά η λύπη μεγαλώνει. Η μικρή τα ξέρει όλα. Σιγά σιγά της τα εξηγήσαμε, όσο γίνεται να εξηγήσουμε. Ρωτάει κάθε μέρα για τη μαμά της, μπορεί και 20 φορές την ημέρα.

Η κυρία Ελένη, 55 χρόνων, μεγαλώνει τη μικρή Ελευθερία-Αγάπη, χωρίς καμία στήριξη από το κράτος. Η οικογένεια αποφάσισε να μετακομίσει στην Αθήνα έπειτα από συμβουλή και των ειδικών, προκειμένου να απομακρυνθούν από τον τόπο του εγκλήματος. 

«Εχουν περάσει τα χρόνια. Αλλά η λύπη μεγαλώνει. Η μικρή τα ξέρει όλα. Σιγά σιγά της τα εξηγήσαμε, όσο γίνεται να εξηγήσουμε. Ρωτάει κάθε μέρα για τη μαμά της, μπορεί και 20 φορές την ημέρα. Την αναζητάει. Υπάρχει και παιδοψυχολόγος που την παρακολουθεί, κάνουμε ό,τι μπορούμε μόνοι μας. Το κράτος δεν γνωρίζει την ύπαρξη αυτών των παιδιών», λέει πικραμένη. 

«Αυτά τα παιδιά θα αντιμετωπίσουν πολλαπλά θέματα»

«Είναι ένα θέμα που μας απασχολεί πολύ στη Γενική Γραμματεία αλλά και στο υπουργείο γενικότερα» μας λέει η γενική γραμματέας Ισότητας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Ζέφη Δημαδάμα. «Πρέπει να δούμε πώς θα χειριστούμε αυτό το ευαίσθητο θέμα, διότι είναι προφανές πως αυτά τα παιδιά θα αντιμετωπίσουν πολλαπλά θέματα στο μέλλον, κυρίως ψυχολογικά. Καθώς ο αριθμός των γυναικοκτονιών αυξάνεται, αυξάνεται και η ανάγκη να τα δούμε ξεχωριστά. Προσωπικά έχω κάνει πολλές ανεπίσημες συναντήσεις με οικογένειες των θυμάτων, για να μπορέσουμε να δούμε τη ρίζα του προβλήματος και να στηρίξουμε αυτές τις οικογένειες και οικονομικά, αλλά και ψυχολογικά. Το ζήτημα βρίσκεται στην ατζέντα του υπουργείου. Εχουμε την υποχρέωση πραγματικά να γυρίσουμε πίσω στον χρόνο και να δούμε τι έγιναν αυτά τα παιδιά, πού βρίσκονται σήμερα; Και να θεσπίσουμε ένα νομικό πλαίσιο ώστε να παρέχουμε την ανάλογη στήριξη και σε αυτά αλλά και στις οικογένειες που τα έχουν αναλάβει». 

Εχουμε την υποχρέωση πραγματικά να γυρίσουμε πίσω στον χρόνο και να δούμε τι έγιναν αυτά τα παιδιά, πού βρίσκονται σήμερα; Και να θεσπίσουμε ένα νομικό πλαίσιο ώστε να παρέχουμε την ανάλογη στήριξη και σε αυτά αλλά και στις οικογένειες που τα έχουν αναλάβει.

Για τη δικηγόρο ποινικού δικαίου Κλειώ Παπαντολέων, η φράση, «εγώ στο χώμα και εσύ στη φυλακή» ισχύει σε όλες αυτές τις περιπτώσεις. Η κ. Παπαπαντολέων η οποία εξειδικεύεται στα ανθρώπινα δικαιώματα αλλά και στις γυναικοκτονίες και την έμφυλη βία, εξηγεί πως τα παιδιά αυτά μέσα σε μια νύχτα χάνουν και τους δύο γονείς. Πολλά από αυτά έχουν και τα ίδια υποστεί κάποιου είδους βία μέσα στα σπίτια τους, καθώς μια γυναικοκτονία δεν γίνεται χωρίς να έχει προηγηθεί περιστατικό βίας, ή και καταγγελία.

Τα ορφανά στην πλειονότητά τους, τα αναλαμβάνουν οι παππούδες τους. Ωστόσο ποιος κοιτάζει αν τα βγάζουν πέρα; Υπάρχουν κοινωνικοί λειτουργοί δίπλα τους; Και είναι και το στίγμα της γυναικοκτονίας.

«Ωστόσο το κράτος τα μεταχειρίζεται απλά ως ορφανά. Χωρίς να τα αντιμετωπίζει ως μια ξεχωριστή κατηγορία. Μετά, στην πλειονότητά τους, τα αναλαμβάνουν οι παππούδες τους. Ωστόσο πρέπει να σκεφτούμε πως και αυτοί οι άνθρωποι, οι οποίοι βρίσκονται σε μεγάλη ηλικία έχουν και τα δικά τους προβλήματα, και υγείας αλλά και οικονομικά. Ποιος κοιτάζει αν τα βγάζουν πέρα; Υπάρχουν κοινωνικοί λειτουργοί δίπλα τους; Και είναι και το στίγμα της γυναικοκτονίας. Οι οικογένειες αυτές έρχονται αντιμέτωπες με την κοινωνική κατακραυγή, τα παιδιά αυτών των ιστοριών είναι δαχτυλοδεικτούμενα. Παρόλο που οι γυναικοκτονίες δεν αποτελούν ξεχωριστή κατηγορία στον ποινικό κώδικα και έγκεινται στη γενικότερη κατηγορία των ανθρωποκτονιών με τη μέγιστη πιθανή ποινή των ισοβίων, δηλαδή υπερκαλύπτονται ως προς την ποινή, δεν υπάρχει λόγος να μην μπορεί να θεσπιστεί ένα ειδικό πλαίσιο για τα παιδιά ώστε να υπάρξει ένα πλέγμα προστασίας. Και που να λύνει το θέμα της γονικής μέριμνας».  

Το παράδειγμα προς μίμηση της Ιταλίας

Στην Ιταλία για παράδειγμα, έχει θεσπισθεί νόμος για τα ανήλικα ή ενήλικα παιδιά που ορφάνεψαν, λόγω γυναικοκτονίας. Εκεί κάνουμε λόγο για μεγάλους αριθμούς βέβαια. Ανάμεσα στο 2000 και το 2015, περίπου 1.600 ανήλικα και ενήλικα παιδιά ορφάνεψαν από την ενδοοικογενειακή βία. Το σχετικό νομοσχέδιο συντάχθηκε από τη δικηγόρο Anna Maria Busia, έπειτα από την εμπειρία που είχε με σχετική υπόθεση και συνειδητοποίησε ένα μεγάλο κενό στο νομικό τους σύστημα, το οποίο επικεντρωνόταν στον δράστη του εγκλήματος, με την τιμωρία του και την καταδίκη του, αλλά όχι στην προστασία των θυμάτων. Τον Ιανουάριο του 2018, η Ιταλία έγινε η πρώτη χώρα στην Ευρώπη και μια από τις πρώτες στον κόσμο που ψήφισαν μοναδικό νόμο που λαμβάνει υπόψη σχεδόν κάθε πτυχή της ζωής των ιδιαίτερων αυτών ορφανών. Τους παρέχει υποστήριξη σε αστικές διαδικασίες, δωρεάν θεραπείες, οικονομική βοήθεια για την εκπαίδευσή τους και βοήθεια για την ένταξη στην αγορά εργασίας.

Παράλληλα, διασφαλίζει ότι θα λάβουν την κληρονομιά τους (ιδιοκτησία και κρατική σύνταξη) αποτρέποντας τον δράστη, αν είναι ο σύζυγος, να λάβει τη σύνταξη του θύματος. Επίσης, δίνει τη δυνατότητα στα ενήλικα ορφανά να αλλάξουν το επίθετό τους, για όσα έχουν το όνομα του πατέρα που δολοφόνησε τη μητέρα τους.

Επιπλέον, ο ιταλικός νόμος ορίζει ξεκάθαρα ως γυναικοκτονία τη δολοφονία μιας γυναίκας από έναν σύζυγο, πρώην σύζυγο, σύντροφο, πρώην σύντροφο ή οποιονδήποτε με τον οποίο έχει συγκατοικήσει. Κατ’ αυτόν τον τρόπο αποτρέπει τον αποκλεισμό ορφανών των οποίων οι μητέρες δεν σκοτώθηκαν από τους πατέρες τους.

Η Αργεντινή, το Περού, η Ουρουγουάη έχουν εγκρίνει διατάγματα που προσφέρουν μηνιαία επιδόματα και ιατρική και ψυχολογική φροντίδα για αυτά τα παιδιά. Αλλά και στη Βραζιλία νόμος προβλέπει μια ειδική σύνταξη για τα ορφανά των γυναικοκτονιών.

Οι άλλες τέσσερις χώρες που έχουν νόμους στον ποινικό τους κώδικα για τη φροντίδα των ορφανών από γυναικοκτονίες βρίσκονται στη Λατινική Αμερική. Η Αργεντινή, το Περού, η Ουρουγουάη έχουν επίσης εγκρίνει διατάγματα που προσφέρουν μηνιαία επιδόματα και ιατρική και ψυχολογική φροντίδα για αυτά τα παιδιά. Επίσης το 2023 ο πρόεδρος Λούλα Ντα Σίλβα θέσπισε σχετικό νόμο στη Βραζιλία ο οποίος δίνει στα ορφανά των γυναικοκτονιών μια ειδική σύνταξη για να τα βοηθήσει. 

«Ενας ανάλογος νόμος θα μπορούσε να υιοθετηθεί και να λειτουργήσει ως μοντέλο και για τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, με τις ανάλογες προσαρμογές στο εσωτερικό δίκαιο της καθεμιάς, ιδιαίτερα τώρα με την αύξηση των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας», μας λέει η γενική γραμματέας Ζέφη Δημαδάμα. 

Για να συμπληρώσει πως «ο νόμος θα μπορούσε να εντάξει και περιπτώσεις παιδιών που δεν έχουν χάσει τη μητέρα τους, αλλά εκείνη νοσηλεύεται για μεγάλο διάστημα λόγω σοβαρής βίαιης επίθεσης που έχει δεχθεί από τον σύζυγό της. Ή και αν μετά την επίθεση παραμένει ανίκανη να λειτουργήσει, να εργαστεί και να φροντίσει τα παιδιά της μόνη της. Και σε αυτή την περίπτωση οφείλουμε να δημιουργήσουμε ένα πλαίσιο προστασίας για τα ανήλικα αυτά παιδιά, αλλά και τα ενήλικα τα οποία είναι ευάλωτα».

Σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει ιδιαίτερη ανάγκη: τι συμβαίνει έπειτα από ένα τόσο βίαιο γεγονός; Υπάρχει κοινωνικός λειτουργός που παρακολουθεί αυτά τα παιδιά;

Η κ. Παπαπαντολέων θυμάται μια δική της αντίστοιχη ιστορία. «Είχα μια υπόθεση με μια γυναίκα στην Καλαμάτα της οποίας ο άνδρας είχε κόψει τα χέρια και τα πόδια με αλυσοπρίονο. Ηταν ζωντανή από θαύμα. Θυμάμαι, την είχα επισκεφθεί στο νοσοκομείο, και ήταν σαν να την είχαν χτίσει, τόσα σίδερα είχε πάνω της. Εμεινε μέσα για πολλούς μήνες, ανήμπορη. Οι παππούδες ήταν στην Αλβανία και τα παιδιά φιλοξενήθηκαν στο Χαμόγελο του Παιδιού. Οπότε και σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει ιδιαίτερη ανάγκη: τι συμβαίνει έπειτα από ένα τόσο βίαιο γεγονός; Υπάρχει κοινωνικός λειτουργός που παρακολουθεί αυτά τα παιδιά; Στις περισσότερες περιπτώσεις ο κοινωνικός λειτουργός είναι σαν τουρίστας, έρχεται μια φορά, βλέπει αν όλα είναι καλά, και μετά δεν εμφανίζεται ποτέ ξανά. To έχω δει αυτό σε πολλές άλλες υποθέσεις». 

«Από την εμπειρία μας βλέπουμε πως οι νόμοι υπάρχουν αλλά δεν υπάρχει τρόπος εφαρμογής τους. Είναι το ίδιο όπως το να μην μπορείς να βρεις και να συλλάβεις τον άνδρα που σκότωσε τη 43χρονη Γεωργία στο μικρό νησάκι της Σαλαμίνας, ενώ εκκρεμούσε το αυτόφωρο. Οπότε δεν αρκεί να κατασκευάσουμε τον νόμο που χρειαζόμαστε αλλά να έχουμε τον τρόπο, τη μέθοδο, τους πόρους να τον εφαρμόσουμε», καταλήγει η κ. Παπαπαντολέων για να δείξει την πραγματική διάσταση του προβλήματος.