Την πρώτη επιτυχημένη τοποθέτηση εγκεφαλικού εμφυτεύματος σε άνθρωπο ανακοίνωσε ο Ελον Μασκ. Η εξέλιξη γεννάει πολλές ελπίδες για την αντιμετώπιση νευρολογικών ασθενειών και αναπηριών, προκαλεί, όμως, ταυτόχρονα και πολλά ερωτήματα βιοηθικής.
H τεχνολογία στο ανθρώπινο σώμα και τα ηθικά διλήμματα
Της Ηλιάνας Μάγρα
«Η νευροτεχνολογία θα μπορούσε να βοηθήσει στην επίλυση πολλών προβλημάτων υγείας, αλλά θα μπορούσε επίσης να έχει πρόσβαση και να χειραγωγήσει τον εγκέφαλο των ανθρώπων, να παράγει πληροφορίες για την ταυτότητα και τα συναισθήματά μας. Θα μπορούσε να απειλήσει το δικαίωμά μας στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, στην ελευθερία της έκφρασης και στην ιδιωτικότητα. Πρέπει άμεσα να καθιερώσουμε ένα κοινό ηθικό πλαίσιο σε διεθνές επίπεδο», δήλωσε τον Ιούνιο η Οντρι Αζουλέι, γενική διευθύντρια της UNESCO. Μετά τη χθεσινή ανακοίνωση της Neuralink, τα ηθικά ζητήματα που παρουσιάζει η νευροτεχνολογία γίνονται ακόμη πιο επίκαιρα. Ποιος είναι ο ηθικός αντίκτυπός της; Ο αντιπρόεδρος και δύο μέλη της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής μιλούν στην «Κ».
Στο πλαίσιο της τέταρτης τεχνολογικής επανάστασης, συζητάμε για την «τεχνολογική αναβάθμιση» του ανθρώπου, σχολιάζει ο Χαράλαμπος Τσέκερης, κύριος ερευνητής στο Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών του ΕΚΚΕ και αντιπρόεδρος που εκτελεί χρέη προσωρινού προέδρου της επιτροπής. «Είναι αναπόφευκτο η ανθρωπότητα και η τεχνολογία να συγκλίνουν, και τέτοιου είδους τεχνολογίες σηματοδοτούν την εξέλιξη αυτής της σχέσης», σημειώνει. Θα πρέπει να δημιουργηθούν σχετικά πλαίσια ηθικής και δεοντολογίας – «οι έννοιες της ασφάλειας, της ευθύνης, της συναίνεσης τροποποιούνται με αυτές τις εξελίξεις», αναφέρει.
Ταυτόχρονα προειδοποιεί ότι «ελλοχεύει η απειλή του χακαρίσματος των δεδομένων του εγκεφάλου», τονίζοντας ότι «δεν θα ήταν απίθανο να συντελεστούν νοητικές αλλαγές που οδηγούν στην αλλοίωση της προσωπικής ταυτότητας του ατόμου και της αίσθησης του εαυτού. Μιλάμε υποθετικά, αλλά είναι κοντά στην πραγματικότητα», εξηγεί. Εστιάζει στη δυαδικότητα της τεχνολογίας – «μπορεί να αποδειχθεί σωτήρια λύση για την υγεία πολλών ασθενών», λέει ο κ. Τσέκερης. «Ωστόσο θα πρέπει να υπάρξει το πλαίσιο που θα εξασφαλίσει την ευεργετική χρήση της», δηλώνει, τονίζοντας ότι ο αντίκτυπός της πρέπει να εξεταστεί σε διαφορετικά επίπεδα – βιοφυσιολογίας, ψυχολογίας και πολιτισμού.
Ο αντιπρόεδρος και δύο μέλη της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής μιλούν στην «Κ», καθώς πληθαίνουν οι φωνές που ζητούν πλαίσιο.
Η αντιμετώπιση κάθε νέας τεχνολογικής εξέλιξης είναι φοβική, λέει ο αναπληρωτής καθηγητής Εφαρμοσμένης Ηθικής του ΕΚΠΑ, Ευάγγελος Πρωτοπαπαδάκης. «Μπορούμε να είμαστε επιφυλακτικοί, αλλά δεν χρειάζεται να είμαστε αρνητικοί», τονίζει. «Η τεχνολογική ανάπτυξη που έχει επιφέρει τις πιο μαύρες σελίδες στην Ιστορία μας είναι το μαχαίρι, ο τροχός και η φωτιά», συμπληρώνει. «Οι πόλεμοι δεν γίνονται χωρίς αυτά, αλλά και τα τρία ήταν υψηλή τεχνολογία όταν επινοήθηκαν, σκεφτείτε πόσο έχουν βελτιώσει τη ζωή των ανθρώπων», δηλώνει. Δεν πρέπει να παραβλέπουμε πόσοι άνθρωποι χρειάζονται αυτό που προσφέρει η συγκεκριμένη τεχνολογία – «πρέπει να διασφαλίσουμε ότι θα πραγματοποιηθούν οι θετικές πτυχές της», τονίζει, αλλά να μη χρησιμοποιηθεί, παραδείγματος χάριν, για να επηρεάσει σκέψεις ενός ατόμου.
«Ο εγκέφαλος και γενικότερα το κεντρικό νευρικό σύστημα είναι το πιο πολύπλοκο και πιο ευαίσθητο όργανο του ανθρώπινου οργανισμού», λέει στην «Κ» ο ομότιμος καθηγητής Μοριακής Ιατρικής Γενετικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Πατρών, Νίκος Μοσχονάς. Η γνώση μας για τον τρόπο αντιμετώπισης νοσημάτων του κεντρικού νευρικού συστήματος –νευρολογικά, ψυχιατρικά, διαταραχές της διάθεσης– παραμένει πολύ πιο περιορισμένη από ό,τι για παθήσεις όπως ο καρκίνος.
«Η θεραπευτική προσέγγιση παθήσεων που έχουν ως αιτία δυσλειτουργίες του νευρικού συστήματος, όπως είναι η αξιοποίηση μιας διασύνδεσης εγκεφάλου – υπολογιστή μέσω ενός ασύρματου εμφυτεύματος σε περιοχές του εγκεφάλου, αυτή που ανακοίνωσε η Neuralink, είναι εντυπωσιακή και κατ’ αρχάς ευπρόσδεκτη, στον βαθμό που οι προσδοκίες μας περιορίζονται στο να μπορεί ο ασθενής που πάσχει από ποικίλες μορφές κινητικής αδυναμίας/παράλυσης να ελέγχει και να εκτελεί μέσω νοητικών λειτουργιών στοιχειώδεις κινήσεις», υπογραμμίζει. Θα χρειαστούν, παρ’ όλα αυτά, πολύχρονες και διεξοδικές μελέτες, όπως και εμπεριστατωμένος και διαρκής έλεγχος από αξιόπιστους δημόσιους φορείς για να καταλήξουμε στο ότι η αλληλεπίδραση εγκεφάλου και εμφυτεύματος δεν θα αναδείξει απρόβλεπτες, και ενδεχομένως δυσμενείς για τον ασθενή, παρενέργειες.
«Αρχίζουμε να τεχνολογικοποιούμε το ανθρώπινο σώμα», σημειώνει ο κ. Τσέκερης, «και δεν είμαστε προετοιμασμένοι γι’ αυτό, δεν ξέρουμε τι ακριβώς σημαίνει. Η επιστημονική κοινότητα», τονίζει στην «Κ», «θα πρέπει να εξετάσει πού μπορεί να οδηγήσει αυτή η τεχνολογία».
Τσιπάκι κίνησης στον εγκέφαλο παραπληγικών
Reuters
ΣΑΝ ΦΡΑΝΣΙΣΚΟ. Τσιπάκι εμφύτευσε την Κυριακή για πρώτη φορά σε άνθρωπο η εταιρεία Neuralink, ιδιοκτησίας Ελον Μασκ, σύμφωνα με μήνυμα του αμφιλεγόμενου μεγιστάνα σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης. «Ο ασθενής αναρρώνει καλά», έγραψε τη Δευτέρα ο Μασκ, για να προσθέσει ότι τα αρχικά δεδομένα της συσκευής είναι πολλά υποσχόμενα.
Προσαρμοσμένη στην περιοχή του εγκεφάλου η οποία ελέγχει την κίνηση, η συσκευή είναι σχεδιασμένη κατά τέτοιον τρόπο ώστε να ερμηνεύει τη νευρική δραστηριότητα του ατόμου και να του επιτρέπει να ελέγχει εξωτερικές συσκευές, όπως ένα έξυπνο κινητό τηλέφωνο ή έναν υπολογιστή με τη σκέψη του και μόνο, όπως εξηγεί η εταιρεία στην ιστοσελίδα της. Το τσιπάκι βρίσκεται τώρα στο στάδιο των κλινικών δοκιμών. Η κλινική δοκιμή είναι ανοικτή σε άτομα τα οποία έμειναν ανάπηρα εξαιτίας αμυοτροφικής πλευρικής σκλήρυνσης (ALS) ή από τραύματα στη σπονδυλική στήλη, σύμφωνα με την αίτηση συμμετοχής στο Διαδίκτυο.
Ο Μασκ είπε ότι το πρώτο προϊόν της Neuralink θα ονομασθεί «Τηλεπάθεια» και θα χρησιμοποιηθεί αρχικά από ανθρώπους που έχασαν την κίνηση στα άκρα τους. «Φανταστείτε αν ο Στίβεν Χόκινγκ μπορούσε να επικοινωνήσει ταχύτερα από έναν δακτυλογράφο ή έναν δημοπράτη. Αυτός είναι ο στόχος μας», έγραψε ο Μασκ στο μήνυμά του.
Σημαντικό βήμα
Το εμφύτευμα αποτελεί σημαντικό βήμα για τη Neuralink, η οποία αντιμετώπισε σοβαρά εμπόδια από τις ρυθμιστικές αρχές εξαιτίας ανησυχιών για την ασφάλεια των συσκευών της, ενώ ακολουθεί τις εταιρείες Blackrock Neurotech και Synchron στην κλινική δοκιμή εγκεφαλικών εμφυτευμάτων σε ανθρώπους. Ο Μασκ, ιδιοκτήτης των Tesla, SpaceX και της πλατφόρμας Χ (πρώην Twitter), έχει πυροδοτήσει εκ νέου το ενδιαφέρον για συσκευές επικοινωνίας εγκεφάλου – υπολογιστή, ισχυριζόμενος ότι αυτές μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ενίσχυση των σωματικών ικανοτήτων του ανθρώπου.
Στην ιστοσελίδα της η Neuralink διαφημίζει τη φιλοδοξία της να επινοήσει τεχνολογία «ικανή να αποκαταστήσει την αυτονομία όσων ασθενών οι ανάγκες δεν καλύπτονται από την υπάρχουσα τεχνολογία, ξεκλειδώνοντας τις ανθρώπινες δυνατότητες του αύριο». Η εταιρεία έχει αντιμετωπίσει, όμως, εμπόδια που έκαναν τους επικριτές της να αμφιβάλλουν για τις ικανότητές της. Τον Νοέμβριο, τέσσερις Αμερικανοί νομοθέτες ζήτησαν από την Επιτροπή Χρηματαγορών να ερευνήσει εάν ο Μασκ παραπλάνησε τους επενδυτές σχετικά με την ασφάλεια των εγκεφαλικών εμφυτευμάτων του, μετά την αποκάλυψη ότι οι δοκιμές του εμφυτεύματος σε πιθήκους είχαν «καταστροφικές συνέπειες για την υγεία τους», σύμφωνα με το πρακτορείο Reuters.
Τον Μάιο, όμως, η Neuralink ανακοίνωσε ότι εξασφάλισε έγκριση από την Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων για διεξαγωγή κλινικών δοκιμών σε εθελοντές. Ενστάσεις είχαν εκφράσει τότε ιατροί. «Αν ο Μασκ ενδιαφερόταν πραγματικά για την υγεία των ασθενών, θα επένδυε τα κεφάλαιά του σε μη παρεμβατική μέθοδο επικοινωνίας εγκεφάλου – υπολογιστή», δήλωσε ο Ράιαν Μέρκλι, επικεφαλής ερευνών της αμερικανικής Επιτροπής Ιατρών για Υπεύθυνη Περίθαλψη.
Η εταιρεία αντιμετώπισε εμπόδια από τις ρυθμιστικές αρχές εξαιτίας ανησυχιών για την ασφάλεια των συσκευών της.
Τον Απρίλιο του 2021 η Neuralink είχε ανακοινώσει ότι πίθηκος, στον εγκέφαλο του οποίου είχε εμφυτευθεί το τσιπ, είχε την ικανότητα να παίζει πινγκ πονγκ σε υπολογιστή ελέγχοντας το παιχνίδι με τη σκέψη του. Σε βίντεο που είχε παρουσιάσει η εταιρεία, αρσενικός μακάκος με το όνομα «Πέιτζερ» έπαιζε στην οθόνη χωρίς να χρησιμοποιεί χειριστήριο. Δημοσιογραφική έρευνα έδειξε, όμως, ότι οι 24 πίθηκοι που συμμετείχαν στη μελέτη βασανίσθηκαν αφόρητα.
Τουλάχιστον 42 άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έχουν υποβληθεί σε επέμβαση τοποθέτησης εγκεφαλικού εμφυτεύματος, συμπεριλαμβανομένου και παραπληγικού άνδρα ο οποίος το 2016 έσφιξε την παλάμη του τότε προέδρου Ομπάμα με ρομποτικό χέρι. Η προσέγγιση της Neuralink, όμως, είναι περισσότερο παρεμβατική, τόσο σωματικά όσο και ψηφιακά. Η εταιρεία φιλοδοξεί η συσκευή της να μεταδίδει δεδομένα απευθείας από τον εγκέφαλο στον υπολογιστή, μειώνοντας στο ελάχιστο τον χρόνο απόκρισης του ασθενούς. Η συσκευή τοποθετείται στην επιφάνεια του εγκεφάλου κατά τη διάρκεια χειρουργικής επέμβασης, την οποία πραγματοποιεί ρομπότ.
Αναβάθμιση
Σε εκδήλωση το 2022, ο Μασκ εξέθεσε το όραμά του για έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι θα μπορούν να αναβαθμίζουν τα εγκεφαλικά τους εμφυτεύματα. «Είμαι σίγουρος ότι δεν θέλετε να μείνετε κολλημένοι στο iPhone 1 για τον εγκέφαλό σας όταν υπάρχει διαθέσιμο το iPhone 14», είχε πει ο Νοτιοαφρικανός επενδυτής.
Παρότι οι περισσότερες εταιρείες του χώρου παραμένουν προσηλωμένες στις θεραπευτικές εφαρμογές της καινοτόμου τεχνολογίας, ο Μασκ επιδιώκει τη διεύρυνση της χρήσης της αφήνοντας να εννοηθεί ότι αυτά τα εμφυτεύματα θα μπορούν στο μέλλον να επαυξάνουν τις σωματικές και τις εγκεφαλικές ικανότητες του ανθρώπου. Ο Μασκ έχει μιλήσει δημόσια για την αποστολή του να «θέσει τον άνθρωπο σε πορεία συμβίωσης με την τεχνητή νοημοσύνη», λέγοντας ότι κάποια μέρα θα εγκαταστήσει τέτοια συσκευή και στον δικό του εγκέφαλο.
Ο καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Σίδνεϊ στην Αυστραλία, Αλαν Μακέι, ειδικός σε θέματα ιατρικής ηθικής και «νευροτεχνολογίας», λέει ότι η ιδέα της γνωσιολογικής ενίσχυσης με μηχανήματα εγείρει ερωτήματα. «Μια κοινωνία στην οποία κάποια μέλη είναι γνωσιολογικά ενισχυμένα και άλλα δεν είναι, θα δημιουργούσε ταξικό ρήγμα, τέτοιο που δεν έχει υπάρξει στην Ιστορία», επισημαίνει ο Μακέι.
Η άνοδος της νευροτεχνολογίας, στην οποία ανήκουν και φαινομενικά ακίνδυνες τεχνολογικές καινοτομίες, όπως τα χειριστήρια ενισχυμένης πραγματικότητας που χρησιμοποιούνται σε ηλεκτρονικά παιχνίδια, δημιουργεί νομικά ζητήματα για την πρόσβαση εταιρειών στα εγκεφαλικά δεδομένα χρηστών. Ο ιατρικός κόσμος, όμως, έχει εντοπίσει σημαντικές θετικές εφαρμογές αυτών των τεχνολογιών, όπως η αντιμετώπιση της κλινικής κατάθλιψης και της επιληψίας.
Ο μακρύς δρόμος έως την κυκλοφορία
Παρά την έγκριση που εξασφάλισε η εταιρεία για κλινικές δοκιμές σε ανθρώπους, η πορεία του εμφυτεύματος προς τον καταναλωτή θα είναι μακρά. Μετά την έγκριση κλινικών δοκιμών, η εταιρεία θα πρέπει να ολοκληρώσει δύο γύρους νέων κλινικών δοκιμών, προτού καταθέσει αίτηση στην ομοσπονδιακή υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων για εμπορική κυκλοφορία του εμφυτεύματος. Η Neuralink θα πρέπει πρώτα να αποδείξει ότι το εμφύτευμα είναι ασφαλές, προτού αποδείξει την αποτελεσματικότητά του στην αντιμετώπιση συγκεκριμένων παθήσεων. «Η τεχνολογία αυτή υπάρχει, αλλά το πρόβλημα είναι η ορθή επιλογή περιοχής του εγκεφάλου για την εμφύτευση, ιδιαίτερα για περίπλοκες νευρολογικές ασθένειες», εξηγεί ο Αρθουρ Ντόναχιου, νευρολόγος του Πανεπιστημίου Μπράουν των ΗΠΑ. «Η διαφημιστική προβολή του θέματος από τον Μασκ μού θυμίζει το φιάσκο του Twitter. Εκεί, ο Μασκ εξέφρασε ανεδαφικές προσδοκίες και αγνόησε την πολύπλοκη φύση της εφαρμογής. Κάποιος πρέπει να του υπενθυμίσει ότι κάθε ιατρική καινοτομία πρέπει απαραίτητα να σέβεται την αξιοπρέπεια των ασθενών, τους οποίους προσπαθούμε να βοηθήσουμε», λέει ο δρ Ντόναχιου.