Τα άλυτα προβλήματα τα συντηρούμε, φροντίζοντας τα επίθετα να μετατρέπονται σε ουσιαστικά. Ετσι προέκυψαν: το Κυπριακό (πρόβλημα), το Ασφαλιστικό (δίλημμα), το Αγροτικό (ζήτημα), το Μεσανατολικό (αίνιγμα), κ.ο.κ. Εμπρός λοιπόν για το (νέο) Εξεταστικό.
Στην αναζήτηση του ουσιαστικού πίσω από το επίθετο, είναι χρήσιμο να συνεκτιμήσουμε κάποιες εξεταστικές ιστορίες ή και εμπειρικές παρατηρήσεις γύρω από πανεπιστημιακές εξετάσεις.
Ισως ήταν αστικός μύθος, αλλά σε μεσαιωνικό πανεπιστήμιο της Αγγλίας αναφερόταν ως πρότυπο φοιτητικής αντίδρασης σε εξετάσεις η εξής ιστορία: Σε γραπτή εξέταση Λογικής τέθηκε η ερώτηση ανάπτυξης: «Είναι αυτή ερώτηση;». Η ύλη στην οποία παρέπεμπε από τη λογική ή τη φιλοσοφία είναι τεράστια. Από το παράδοξο του Επιμενίδη, όπου ένας Κρητικός λέει «Ολοι οι Κρητικοί είναι ψεύτες», ώς τα θεωρήματα ατελότητας του Γκέντελ στα μαθηματικά, υπήρχε υλικό για πολλές σελίδες. Ομως κάποιος έξυπνος αρκέστηκε να γράψει «Αν αυτή είναι ερώτηση, τότε αυτή είναι απάντηση». Ο ετοιμόλογος φοιτητής (έτσι τουλάχιστον μας επαναλάμβαναν την ιστορία) πέρασε με άριστα. Ας πρόσεχε ο καθηγητής…
Οταν επανέλαβα την ιστορία στην Ελλάδα, μου αντιτέθηκε η παρατήρηση, ότι στην Ελλάδα σε τάξη 100 ατόμων θα παρέδιδαν την ίδια ευρηματική απάντηση καμιά δεκαριά. Ενας που τη σκέφτηκε και εννιά που την αντέγραψαν. Σε αυτή την περίπτωση πώς βαθμολογείς και ποιον;
Θυμήθηκα την ιστορία αυτή πριν χρόνια, όταν σε εξέταση Μακροοικονομίας σε ερώτηση «Πώς μετράμε τον πληθωρισμό;», 19 άτομα (σε ξεχωριστές αίθουσες) απάντησαν «Πάμε από σπίτι σε σπίτι και ρωτάμε ποιος μένει εκεί». Προφανώς τα σαΐνια μπέρδεψαν τον «πληθωρισμό» με τον «πληθυσμό»: Και τα δύο ήταν εντός ύλης και αρχίζουν από «πληθ»… Το εντυπωσιακό δεν είναι μόνο η άγνοια του αρχικού εμπνευστή, αλλά και ο ενθουσιασμός των 18 αντιγραφέων.
Η σημασία της κατανόησης των μηχανισμών μετάδοσης της άγνοιας γίνεται αντιληπτή από την εμπειρική παρατήρηση σε (διά ζώσης) εξετάσεις με ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής. Αν οι ερωτήσεις έχουν τέσσερις εναλλακτικές λύσεις, τότε μια εκπαιδευμένη μαϊμού που διαλέγει στην τύχη θα βαθμολογούνταν με δυόμισι στα δέκα. Και όμως στις πραγματικές εξετάσεις υπήρχαν πολύ περισσότερες επιδόσεις του αναμενόμενου που υπολείπονταν του βαθμού «της μαϊμούς»… Δηλαδή φοιτητές, έχοντας «διαβάσει», απαντούσαν χειρότερα από το να μην είχαν ασχοληθεί καθόλου. Αλλιώς, όταν πολλοί αντιγράφουν, η μεταδοτικότητα των λάθος απαντήσεων αποδείχθηκε στην πράξη ανώτερη αυτής των ορθών. Η άγνοια οδηγεί σε παγίδες.
Στους μηχανισμούς ημιμάθειας προστέθηκε τελευταία και η τεχνητή νοημοσύνη. Στην Ελλάδα ένας αλγόριθμος που «μαθαίνει» αντιγράφοντας, θα αναπαρήγαγε τα διαδεδομένα λάθη, «τη σοφία του (αδαούς) πλήθους». Θα επισημοποιούσε έτσι τον τρόπο αναπαραγωγής δηλητηριωδών κοινωνικών στερεοτύπων (για τις γυναίκες, τους ΛΟΑΤΚΙ, γενικά «τους άλλους»), αλλά και κάθε άποψης που σερβίρεται αχώνευτη χωρίς συζήτηση και χωρίς προβληματισμό. Αυτό θα ήταν, σίγουρα, υπαρξιακή απειλή για τα πανεπιστήμια. Αλλά μόνο στο μέτρο που τα πανεπιστήμια οφείλουν να προσομοιάζουν με πρωινάδικα.
Οι διαδικτυακές εξετάσεις –το νέο Εξεταστικό– δεν εισάγουν τελείως νέα ζητήματα, ούτε αλλάζουν ουσιωδώς την υφή του παλαιού Εξεταστικού. Αναδεικνύουν γνωστά θέματα σε νέα συσκευασία, αν και σε κλίμακα που δεν μπορεί να αγνοηθεί. Υπογραμμίζουν τη διάκριση και διαφορά μεταξύ του «Πανεπιστημίου – μηχανισμού πιστοποίησης» και του «Πανεπιστημίου – μηχανισμού παραγωγής γνώσης».
Ο κοινωνικός περίγυρος –οι εργοδότες, οι γονείς, το κράτος– προσβλέπει στο πανεπιστήμιο κυρίως επειδή επιθυμούν να αξιοποιήσουν το εξωτερικό γνώρισμα της πιστοποίησης. Τη χρειάζονται για τις προσλήψεις, την κοινωνική καταξίωση, τις θέσεις ευθύνης, αφού οι κάθε είδους ανταμοιβές χρειάζονται και κάποιο «αντικειμενικό» υπόβαθρο. Κάπως έτσι βλέπει το πανεπιστήμιο και η πλειοψηφία των φοιτητών – απλώς ως μηχανισμό παραγωγής της κορνίζας του πτυχίου. Και όσο φτηνότερο το πολυπόθητο αξεσουάρ, τόσο το καλύτερο.
Ομως, για να έχει αντίκρισμα η κορνίζα, πρέπει να έχει εσωτερικό περιεχόμενο το πτυχίο. Αυτό αποκτάται από αυτά που συντελούνται μέσα στο πανεπιστήμιο, αλλά δεν είναι ορατά στους εξωτερικούς παρατηρητές: την ανταλλαγή απόψεων, τις διαφωνίες, τους προβληματισμούς, τη διαλογική συζήτηση, την έρευνα, την πρόοδο της επιστήμης. Ολα αυτά δηλαδή που βρίσκονται πέρα από την αποστήθιση, μακριά από το ChatGPT και επέκεινα της διάκρισης δημόσιου/ιδιωτικού.
Γυρίζοντας στο παράδειγμα του μεσαιωνικού πανεπιστημίου, το «Αριστα» του ετοιμόλογου φοιτητή, πέρα από το αυτοσαρκαστικό χιούμορ του καθηγητή, προϋπέθετε και πεποίθηση του διδάσκοντος ότι η ευρηματικότητα δεν υπέκρυπτε άγνοια αλλά βαθύτερη γνώση. Οτι οι πτυχιακές εξετάσεις είναι πάντα αναγκαίες, αλλά ποτέ αυτοσκοπός.
*Ο κ. Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.