Ηταν το τελευταίο πρωινό της Σάρα Γουάιτινγκ στην Αθήνα. Και όπως συμβαίνει συχνά σε ταξίδια που λαχταράμε να κάνουμε, ο καιρός της επιφύλαξε το καλύτερο πρόσωπό του για την τελευταία ημέρα αυτού του πυκνού, ελληνικού τουρ, διάρκειας μιας εβδομάδας. Ο χειμωνιάτικος ήλιος έλαμπε πάνω από την πλατεία Συντάγματος και από το μπαλκόνι του ξενοδοχείου της χαιρόταν επιτέλους ένα τυπικό, ηλιόλουστο αθηναϊκό πανόραμα, με κερασάκι στην τούρτα τη λεπτεπίλεπτη σιλουέτα του Παρθενώνα σε ένα απαράμιλλο κάδρο.
Μέχρι που τη συνηθισμένη φασαρία του δρόμου διακόπτουν ξαφνικά οι θυμωμένες φωνές των φοιτητών οι οποίοι συμμετέχουν σε ένα ακόμη πανεκπαιδευτικό συλλαλητήριο ενάντια στη νομοθέτηση μη κρατικών, μη κερδοσκοπικών πανεπιστημίων στη χώρα μας. Η Σάρα Γουάιτινγκ παίρνει αμέσως το κινητό της τηλέφωνο στο χέρι και αρχίζει να βιντεοσκοπεί τη διαδήλωση.
Σε άλλες εποχές, θα ήταν μια εξωτική εικόνα για οποιοδήποτε υψηλόβαθμο στέλεχος μεγάλου αμερικανικού πανεπιστημίου της Ivy League. Αλλά η πρώτη γυναίκα κοσμήτωρ της Μεταπτυχιακής Σχολής Σχεδιασμού (Design School) του Χάρβαρντ ίσως να αισθάνθηκε σχεδόν οικειότητα ύστερα από ένα πρωτόγνωρα θερμό εξάμηνο στα αμερικανικά campus με φόντο τα όσα διαδραματίζονται στη Μέση Ανατολή: διαδηλώσεις, ακραία πόλωση, ψηφιακοί προπηλακισμοί. Οταν, όμως, πέφτουν τα πρώτα δακρυγόνα στη Βασιλίσσης Σοφίας, ξαναθυμάται πού ακριβώς βρίσκεται. Και γνωρίζει πολύ καλά πού οφείλονται οι διαμαρτυρίες των φοιτητών. Αραγε να αντιλαμβάνεται τη λεπτή ειρωνεία;
«Δεν είναι μόνο ότι είναι ασυνήθιστο για την Ευρώπη, θα έλεγα ότι είναι ασυνήθιστο παγκοσμίως να μην επιτρέπεται η ίδρυση μη κρατικών πανεπιστημίων. Δεδομένου ότι η Ελλάδα αποτελεί μέρος της Ευρωπαϊκής Ενωσης, νομίζω ότι είναι σημαντικό να επιτραπεί αυτή η δυνατότητα. Προέρχομαι από ένα μη κρατικό, μη κερδοσκοπικό πανεπιστήμιο, επομένως έχω μια συγκεκριμένη αντίληψη των πραγμάτων. Εχοντας πει αυτό, παραδέχομαι ότι δεν είμαι ειδική στην εκπαιδευτική πραγματικότητα της Ελλάδας, αλλά την ίδια στιγμή προφανώς χαίρομαι που είμαι μέρος ενός πανεπιστημίου με τα χαρακτηριστικά του Χάρβαρντ. Εχω διδάξει σε κρατικά πανεπιστήμια, όπως έχω διδάξει και σε ιδιωτικά πανεπιστήμια και νομίζω ότι και τα δύο μοντέλα προσδίδουν αξία στην εκπαίδευση». Κάνει μια παύση και αναρωτιέται: «Ημουν πολύ διπλωματική;».
Τι συζητούμε
Η Σάρα Γουάιτινγκ βρέθηκε στην Ελλάδα κατόπιν πρόσκληση του αρχιτέκτονος Αλέξανδρου Κ. Σαμαρά, εκ μέρους του Hellenic Harvard Foundation, με τη συνδρομή της επίσης αρχιτέκτονος Κωστάντζας Σμπώκου – Κωνσταντακοπούλου, σε συνεννόηση με το Harvard Club of Greece και το Harvard Business School Club of Greece. Δύο από τους βασικούς στόχους της επίσκεψής της –πέρα από τον διακαή πόθο να δει για πρώτη φορά την Ελλάδα και την Αθήνα– ήταν η ανακοίνωση και η προώθηση ενός νέου μεταπτυχιακού προγράμματος ανάπτυξης ακινήτων με έμφαση στην ποιοτική αρχιτεκτονική, στην αειφορία και στην κοινωνική δικαιοσύνη, αλλά και η διερεύνηση δυνατοτήτων ακαδημαϊκής συνεργασίας με το Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών. Παραμονές της κατάθεσης του νομοσχεδίου για τα ιδιωτικά ΑΕΙ, η είδηση ότι κοσμήτωρ του Χάρβαρντ καταφθάνει στην Αθήνα για να συζητήσει, μεταξύ άλλων, τις προοπτικές «συνεργασίας» με ελληνικό πανεπιστήμιο δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη. Ακόμη περισσότερο όταν στο πρόγραμμά της περιελαμβανόταν συνάντηση και με τον υπουργό Παιδείας Κυριάκο Πιερρακάκη.
Οταν της επισημαίνω τον δημοσιογραφικό «συναγερμό» για το ανεπίσημο ειδύλλιο Χάρβαρντ και Πάτρας, σπεύδει να με… καθησυχάσει. «Κοιτάξτε, αυτή τη στιγμή όλα βρίσκονται σε πολύ πρόωρο στάδιο, σίγουρα δεν είναι τίποτα ανακοινώσιμο, αλλά ναι, υπάρχει μια ειδική σχέση με τη Σχολή Αρχιτεκτόνων στην Πάτρα, εν μέρει επειδή ένα αξιοσημείωτο ποσοστό των διδασκόντων εκεί είναι απόφοιτοί μας. Οντως διερευνάμε μελλοντικές ερευνητικές συνεργασίες χωρίς να θέλω με κανένα τρόπο να υπονοήσω ότι αυτή τη στιγμή υπάρχει οποιαδήποτε επαγγελματική, επίσημη σχέση».
Σε κάθε περίπτωση, όπως με διαβεβαιώνουν πηγές και από τα δύο ιδρύματα, οποιαδήποτε μορφή κι αν πάρει αυτή η καλή σχέση, δεν σχετίζεται επ’ ουδενί με το κυβερνητικό νομοσχέδιο. Σύμφωνα με πληροφορίες της «Κ», ο βασικός προσανατολισμός θα αφορά στη διοργάνωση σειράς θερινών εργαστηρίων σχεδιασμού με θέμα την πόλη με τη συμμετοχή φοιτητών τόσο από το Χάρβαρντ όσο και από την Πάτρα. Η κοσμήτωρ, πάντως, πήρε μια πρώτη καλή γεύση ελληνικής ακαδημαϊκής πραγματικότητας όταν η ομιλία της στους φοιτητές της Αρχιτεκτονικής της αχαϊκής πρωτεύουσας μεταφέρθηκε στο Ναύπλιο λόγω κατάληψης.
Αθηναϊκές εκπλήξεις
Καθώς ήταν το πρώτο της ταξίδι στην Αθήνα και έχω μπροστά μου μια αρχιτέκτονα με ισχυρές εκπαιδευτικές βάσεις τόσο στην ιστορία όσο και στην πολιτική, δεν μπορώ να μην τη ρωτήσω για το τι περίμενε και τι βρήκε. «Πριν μπω στην ουσία της ερώτησής σας, δεν μπορώ να μη μοιραστώ μαζί σας τη συγκίνησή μου όταν άκουγα στον δρόμο ή με σύστηναν με ανθρώπους που το όνομά τους είναι “Περικλής” ή “Οδυσσέας”. Ως Ελληνας μάλλον δεν μπορείτε να το καταλάβετε πλήρως, αλλά σας διαβεβαιώνω ότι αυτό από μόνο του ήταν κάτι συναρπαστικό». Χαμογελάμε και συζητούμε για τη μνημειακή «αύρα» της Αθήνας και την έλλειψη μνημειακότητας της σύγχρονης πόλης.
Ο χώρος του πανεπιστημίου πρέπει να είναι το αντίδοτο σε ένα περιβάλλον τοξικότητας και ψευδών ειδήσεων και είναι δική μας ευθύνη να υπερασπιστούμε αυτήν την παράδοση, αν όχι να την ενισχύσουμε.
«Προφανώς, η Ακρόπολη δεν θα μπορούσε να είναι πιο μνημειακή, αλλά είναι αλήθεια ότι μέσα στην ίδια την πόλη, περιμένεις περισσότερα, εννοώ ότι είμαστε σε αυτήν την πλατεία τώρα (σ.σ. πλατεία Συντάγματος) και περιμένεις ίσως περισσότερες εκδοχές της, δηλαδή επιπλέον δημόσιους χώρους μεσαίας ή μεγαλύτερης κλίμακας. Και νομίζω ότι ένα πράγμα που με εξέπληξε στην Αθήνα είναι η έλλειψη δημόσιου χώρου και κοινόχρηστου πρασίνου. Και το γεγονός ότι η Αθήνα είναι αρκετά χαμηλή σε ύψος, κι αυτό ήταν μια έκπληξη. Προφανώς, αυτό συνδέεται με το όριο ύψους λόγω της Ακρόπολης. Επομένως, είναι μια πολύ πυκνή, αλλά χαμηλή πόλη, όμως η έλλειψη κοινόχρηστων δημόσιων χώρων και δημόσιου πρασίνου είναι εντυπωσιακή».
Υπάρχουν αντιπαραδείγματα που μπορεί να θυμηθεί; «Ενα από τα μέρη που επισκεφθήκαμε ήταν το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος με τη νέα Βιβλιοθήκη και την Οπερα. Και είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα για ό,τι προσφέρει για ολόκληρη την περιοχή, όχι μόνο για τα ιδρύματα που φιλοξενεί και τις παραγωγές τους, αλλά για το μεγάλο πάρκο που είναι ανοικτό και προσβάσιμο σε όλους. Και ταυτόχρονα επανασυστήνει πλήρως μια περιοχή της Αθήνας με τόσο δημιουργικό τρόπο».
Ελληνικό και Χιούστον
Εφόσον η κουβέντα πήγε σε αστικές αναπλάσεις μεγάλης κλίμακας, ανοίγουμε το κεφάλαιο των έργων στο Ελληνικό, το οποίο και επισκέφθηκε. «Ναι, πήγαμε στο παλιό αεροδρόμιο, αν και δεν ήμασταν πολύ τυχεροί με τον καιρό εκείνη την ημέρα. Το Ελληνικό, λοιπόν, προσφέρει επίσης μια πολύ ενδιαφέρουσα δυνατότητα για την εισαγωγή ενός μεγάλου ανοιχτού χώρου στην πόλη. Αλλά σε μια γενικότερη παρατήρηση θα έλεγα ότι αυτό που λείπει περισσότερο από την Αθήνα είναι μια μεσαία και μικρότερη κλίμακα δημόσιου χώρου και κοινόχρηστου πρασίνου». Σε αυτό το σημείο η Σάρα Γουάιτινγκ ανασύρει από τη μνήμη της μια τυπική αθηναϊκή εικόνα αστικού κενού που της έκανε εντύπωση.
«Επιστρέφοντας από το Ναύπλιο και μπαίνοντας στην πόλη, παρατήρησα μια σειρά από χορταριασμένα οικόπεδα και σκελετούς κτιρίων, διάσπαρτα μέσα στον αστικό ιστό, και αναλογίστηκα τις δυνατότητες. Μου θύμισε πολύ το Χιούστον. Σκέφτηκα, λοιπόν, ότι ο συμβατικός δρόμος αξιοποίησης παρόμοιων χώρων είναι η κατεδάφιση και η ανέγερση κάποιου εμπορικού ή οικιστικού συγκροτήματος, τουλάχιστον στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αλλά σήμερα έχουμε εναλλακτικές πέρα από την πεπατημένη κι έτσι φαντάστηκα σε αυτά τα παραμελημένα σημεία μικρά παραρτήματα της Εθνικής Βιβλιοθήκης ή του Μουσείου Μπενάκη και τι θα σημαίνει για τους ανθρώπους λιγότερο προνομιούχων γειτονιών της Αθήνας η εικόνα μιας μικρής βιβλιοθήκης ή μιας έκθεσης φωτογραφίας εκεί που δεν το περιμένουν, ανάμεσα σε πολυκατοικίες και καφενεία. Αυτή νομίζω πρέπει να είναι η έννοια της αρχιτεκτονικής και της δημόσιας υπηρεσίας στον 21ο αιώνα».
Η «φούσκα» της ελίτ
Η Σάρα Γουάιτινγκ εκπροσωπεί ένα πανεπιστήμιο που έχουμε συνδέσει με τους προνομιούχους και τις ελίτ. Πώς μπορεί κανείς να στρέψει το βλέμμα στις ανάγκες της κοινωνίας βγαίνοντας από την προσωπική ή κοινωνική του «φούσκα»; «Αυτή είναι μια πραγματικά ενδιαφέρουσα ερώτηση», απαντάει αμέσως. «Είναι ενδιαφέρον γιατί, ναι, λέτε “Χάρβαρντ” και οι άνθρωποι αμέσως φαντάζονται “ελίτ”. Λέτε “ντιζάιν” και οι άνθρωποι φαντάζονται επίσης “ελίτ”, σωστά; Και έτσι έχω ένα είδος διπλής, ας πούμε, αρνητικής αφήγησης που πρέπει να διαλύσω. Θα έλεγα ότι το Χάρβαρντ, αν και διαθέτει ένα πολύ ισχυρό όνομα, δεν απευθύνεται στις ελίτ. Αλλωστε, μία από τις προτεραιότητές μου ως κοσμήτωρ ήταν να επεκτείνω την πρόσβαση στη σχολή μας».
«Με ποιους τρόπους;», τη ρωτάω. «Κατ’ αρχάς με την αναζήτηση κεφαλαίων για την οικονομική στήριξη φοιτητών. Θα πω ότι εγώ η ίδια επωφελήθηκα από οικονομική βοήθεια για να πάω στα σχολεία στα οποία σπούδασα και ήταν η πιο σημαντική επένδυση που έκανα. Ξεπλήρωσα αργά το φοιτητικό μου χρέος, αλλά άξιζε τον κόπο. Γιατί νομίζω ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο σημαντικό από την εκπαίδευση. Σήμερα, το 70% των φοιτητών μας λαμβάνει κάποιας μορφής οικονομική βοήθεια. Ετσι, η σχολή μας είναι πολύ πιο ποικιλόμορφη από οικονομικής άποψης από ό,τι φαντάζεται κανείς ή ακόμη και από ό,τι ήταν πριν από λίγο καιρό».
Αλήθεια, χαίρεται που αποχαιρετάμε μια πιο ναρκισσιστική εποχή με τους σταρ-αρχιτέκτονες και τα κτίρια-μνημεία και επενδύουμε σε πιο ολιστικές προσεγγίσεις, που δείχνουν πιο συνδεδεμένες με τις απαιτήσεις του αιώνα μας; «Πιστεύω ότι μπορούμε να έχουμε και τα δύο. Δεν είναι απαραίτητα ή το ένα ή το άλλο. Κοιτάξτε το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος εδώ στην Αθήνα. Είναι πολύ όμορφα σχεδιασμένο, σωστά; Ως κτίριο. Είναι όμως και περιβαλλοντικά υπεύθυνο. Σε τελική ανάλυση, το ντιζάιν, ο σχεδιασμός δεν είναι παρά το τελευταίο στρώμα αυτού που κάνει κάτι να φαίνεται όμορφο. Αλλά στην πραγματικότητα ο σχεδιασμός είναι ακριβώς ο τρόπος με τον οποίο συναντιόμαστε ως κοινωνία: πώς αξιοποιούμε νέα υλικά, πώς επαναχρησιμοποιούμε παλιά υλικά, πώς σχεδιάζουμε για ένα καλύτερο κλίμα».
Πλακάτ και fake news
Οσο για την αναστάτωση στα αμερικανικά πανεπιστήμια σε περιόδους ακραίας πολιτικής πόλωσης και σε μια χρονιά προεδρικών εκλογών, χαμογελάει: «Δεν είναι η πιο εύκολη εποχή για να είσαι κοσμήτωρ, αλλά όλοι υπήρξαμε εικοσάρηδες και καταλαβαίνουμε. Υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στο “τότε” και στο “τώρα”. Τότε είχαμε φοιτητές με πλακάτ, τώρα έχουμε μέσα κοινωνικής δικτύωσης και fake news. Γι’ αυτό είναι ευθύνη των πανεπιστημίων να ενισχύσουν τον διάλογο μέσα στα ιδρύματα και να επιτρέψουν σε όλες τις φωνές να ακούγονται. Τα όρια ανάμεσα στον ακαδημαϊκό μας μικρόκοσμο και στην πραγματική ζωή δεν είναι αυτά που ήταν το 1970 ή το 1990 και δεν μπορούμε να προσποιούμαστε ότι δεν το βλέπουμε. Ο χώρος του πανεπιστημίου πρέπει να είναι το αντίδοτο σε ένα περιβάλλον τοξικότητας και ψευδών ειδήσεων και είναι δική μας ευθύνη να υπερασπιστούμε αυτήν την παράδοση, αν όχι να την ενισχύσουμε».