«Τα καρδιαγγειακά νοσήματα αποτελούν την πρώτη αιτία θανάτου διεθνώς: ένας άνθρωπος πεθαίνει κάθε 36 λεπτά κάπου στον πλανήτη. Ειδικά λόγω καρδιακής ανεπάρκειας γίνονται περισσότερες εισαγωγές σε νοσοκομεία από όσες για όλες τις μορφές καρκίνου μαζί. Σημειωτέον ότι περίπου το 70% των ασθενών είναι άνω των 60 ετών, έτσι, καθώς μεγαλώνουμε και το προσδόκιμο ζωής αυξάνεται, έχουμε ολοένα και περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουμε αυτή την πάθηση. Και, δυστυχώς, προς το παρόν δεν έχει βρεθεί θεραπεία, μόνο τα συμπτώματα αντιμετωπίζονται με φαρμακευτική αγωγή. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό να μάθουμε τι ακριβώς συμβαίνει στα καρδιακά κύτταρα και προκαλεί την ανεπάρκεια».
Η γυναίκα που βλέπω στην οθόνη του υπολογιστή μου μέσω Zoom έχει αφιερώσει τη ζωή της στη λύση αυτού του «μυστηρίου». Είναι η Ευαγγελία Κράνια, καθηγήτρια και διευθύντρια του Τμήματος Καρδιαγγειακής Βιολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Σινσινάτι. Εχει εστιάσει την έρευνά της στον ρόλο του κύκλου των ιόντων ασβεστίου στη ρύθμιση της καρδιακής λειτουργίας και με τις ανακαλύψεις της έχει ανοίξει τον δρόμο για νέες θεραπευτικές προσεγγίσεις ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια.
Δεν είναι τυχαίο ότι το εργαστήριό της χρηματοδοτείται επί τέσσερις δεκαετίες από το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας των Ηνωμένων Πολιτειών και την Ευρωπαϊκή Ενωση. Εχει τιμηθεί με το AHA Basic Research Prize, το μεγαλύτερο βραβείο που απονέμει η Αμερικανική Ενωση Καρδιολογίας σε βασικούς ερευνητές από όλο τον κόσμο. Τις γνώσεις της έχει μεταλαμπαδεύσει σε μεγάλο αριθμό διδακτορικών φοιτητών και μεταδιδακτορικών υποτρόφων γιατί, όπως λέει, «χρέος του επιστήμονα είναι η γενναιοδωρία προς τους νέους». Την πρωτοποριακή δουλειά της έχει παρουσιάσει σε πολυάριθμα συνέδρια σε δεκάδες χώρες και κατέχει διάφορα διπλώματα ευρεσιτεχνίας.
Πώς να τα φανταστεί όλα αυτά εκείνο το κορίτσι από τις Σαράντα Εκκλησιές της Θεσσαλονίκης που μια μέρα αποχαιρέτησε τους γονείς του για να περάσει τον Ατλαντικό;
– Πώς αποφασίσατε να φύγετε για τις Ηνωμένες Πολιτείες, κυρία Κράνια;
– Αποφοίτησα από το Κολλέγιο Ανατόλια και σε όλους εμάς τους καλούς μαθητές γινόταν ένα είδος «πλύσης εγκεφάλου» ότι έπρεπε οπωσδήποτε να συνεχίσουμε τις σπουδές μας στην Αμερική. Σε μένα δόθηκε και ισχυρό κίνητρο: μια υποτροφία Fulbright που όχι μόνο κάλυπτε τα δίδακτρά μου στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου και τα έξοδα διαμονής, αλλά μου εξασφάλιζε και ένα εισιτήριο μετ’ επιστροφής ετησίως για να πηγαίνω στην Ελλάδα και να βλέπω την οικογένειά μου. Πώς μπορούσα να την αρνηθώ;
– Οι γονείς σας πώς το πήραν;
– Ασχημα. Οι ίδιοι δεν είχαν καν τελειώσει το Γυμνάσιο. Ο πατέρας μου ήταν τεχνικός μηχανών εσωτερικής καύσης και η μητέρα μου νοικοκυρά. Μεγάλωσαν εμένα και τα δύο μικρότερα αδέλφια μου με πολλή αυστηρότητα. Δεν μπορούσα μόνη μου να πάω πουθενά, ούτε στον κινηματογράφο. Πανικοβλήθηκαν, λοιπόν. Εκλαιγαν απαρηγόρητα για μέρες. «Πώς θα τα καταφέρεις μόνη σου; Τι θα κάνεις χωρίς έναν δικό σου άνθρωπο τόσο μακριά;» Δεν είχαν άδικο. Εκείνα τα χρόνια όλα ήταν πολύ πιο δύσκολα: και οι μετακινήσεις, και η επικοινωνία. Τουλάχιστον επτά μέρες χρειαζόταν ένα γράμμα εξπρές να φτάσει από το Σικάγο στη Θεσσαλονίκη. Παρά ταύτα πείστηκαν όταν είδαν πόσο πολύ ήθελα να σπουδάσω Βιοχημεία (τη μετέπειτα Μοριακή Βιολογία), ένα αντικείμενο που δεν υπήρχε τότε στην Ελλάδα.
– Στο Σικάγο τα πράγματα ήταν όπως τα περιμένατε;
– Ηταν μεγάλο σοκ, κι όχι μόνο πολιτισμικό. Ηταν πολύ ανταγωνιστικό το περιβάλλον και εξαιρετικά δύσκολα τα μαθήματα. Σκεφτείτε ότι από τα 650 παιδιά που ήμασταν στο πρώτο έτος, συνεχίσαμε στο δεύτερο μόνο οι 300. Οι υπόλοιποι δεν άντεξαν την πίεση. Αρκετοί, από διάφορες χώρες, επέστρεψαν στις πατρίδες τους.
Από τις Σαράντα Εκκλησιές της Θεσσαλονίκης βρέθηκα στις ΗΠΑ. Ηταν πολύ ανταγωνιστικό το περιβάλλον και εξαιρετικά δύσκολα τα μαθήματα. Από τα 650 παιδιά του πρώτου έτους, συνεχίσαμε στο δεύτερο μόνο 300.
– Εσάς τι σας βοήθησε να αντέξετε;
– Η αγάπη στην επιστήμη, η περηφάνια μου –δεν ήθελα να δείξω αδυναμία και έλλειψη θάρρους και επιμονής– και η συμπαράσταση της οικογένειάς μου, έστω κι αν μας χώριζαν χιλιάδες μίλια. Από τη μητέρα μου σε όλη τη διάρκεια των σπουδών μου έπαιρνα καθημερινά ένα γράμμα, δεν περνούσε μέρα που να μη μου γράψει έστω δυο λόγια: «Πώς είσαι, παιδάκι μου; Τρως καλά; Να προσέχεις. Ο παππούς και η γιαγιά σου στέλνουν φιλιά». Τέτοια πράγματα. Οταν πια πήρα το πτυχίο μου λέγαμε ότι αν βάζαμε αυτά τα γράμματα το ένα δίπλα στο άλλο θα φτιάχναμε μια τεράστια χάρτινη γέφυρα που θα ένωνε το Σικάγο με τη Θεσσαλονίκη…
– Υπήρχε τότε η προοπτική να επιστρέψετε;
– Από την αρχή αυτό ονειρευόμουν: να γυρίσω φέρνοντας στην Ελλάδα τη γνώση αυτού του νέου επιστημονικού πεδίου. Είχα, άλλωστε, αρραβωνιαστεί έναν επίσης Θεσσαλονικιό γιατρό, τον σημερινό σύζυγό μου, Γιώργο Κράνια, που ήρθε στις Ηνωμένες Πολιτείες για να κάνει την ειδικότητά του στην οφθαλμολογία, όσο εγώ ολοκλήρωνα το διδακτορικό μου. Αυτό ήταν το πλάνο μας, να επιστρέψουμε. Είχαμε αγοράσει και το διαμέρισμα που θα γινόταν ιατρείο του. Τότε πρότειναν ακαδημαϊκή θέση πρώτα σε εκείνον και μετά σε μένα από το Πανεπιστήμιο του Σινσινάτι. Γεννήθηκαν και οι δυο γιοι μας, οπότε καταλαβαίνετε…
– Σας άνοιξε πολλές πόρτες η Αμερική…
– Ναι. Ούτε να τα ονειρευτώ δεν μπορούσα όλα αυτά. Γυναίκα, ξένη, με κακή προφορά στα αγγλικά να έχει τόσες ευκαιρίες. Και σε έναν χώρο ανδροκρατούμενο! Τα πρώτα χρόνια, στα συνέδρια, έμπαινα στην αίθουσα και οι σύνεδροι –άνδρες στη συντριπτική πλειονότητά τους– γύριζαν το βλέμμα τους αλλού, φέρονταν σαν να μην υπήρχα.
– Το ενδιαφέρον για την καρδιά πώς προέκυψε;
– Το Τμήμα Βιοχημείας στο οποίο βρέθηκα, στο Σινσινάτι, είχε εστιάσει την έρευνά του στα κύτταρα της καρδιάς. Ξεκίνησα από περιέργεια, που εξελίχθηκε σε ενδιαφέρον και με τα χρόνια όλο αυτό έγινε πάθος και αφοσίωση.
– Η φωσφολαμβάνη (PLN) για την οποία έχετε κάνει σημαντικές ανακαλύψεις τι είναι;
– Μια μικρή πρωτεΐνη. Εχει ελληνικό όνομα, σύνθετη λέξη από το «φώσφορος» και το «λαμβάνω» και είναι σημαντικός ρυθμιστής της καρδιακής λειτουργίας. Ανακαλύφθηκε το 1974, εμείς τη μελετάμε στο εργαστήριό μας από το 1978 και αποδείξαμε, για πρώτη φορά, ότι είναι αναστολέας της καρδιάς. Ρυθμίζει τη διακίνηση του ασβεστίου του μυοκαρδιακού κυττάρου και έχει καθοριστική σημασία για τη φυσιολογική λειτουργία του. Στη συνέχεια προέκυψε το ερώτημα: μήπως υπάρχουν μεταλλάξεις στη φωσφολαμβάνη που θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως προγνωστικοί ή διαγνωστικοί δείκτες; Είδαμε ότι πράγματι υπάρχουν και όλες σχετίζονται με αρρυθμίες ή καρδιακή ανεπάρκεια. Μάλιστα, με τον αείμνηστο καθηγητή Καρδιολογίας Δημήτρη Κρεμαστινό εντοπίσαμε την πρώτη μετάλλαξή της στην Ελλάδα το 2003. Στη συνέχεια εστιάσαμε σε μια άλλη μετάλλαξη, την R14del. Την εντοπίσαμε στην Ελλάδα, στην Ολλανδία, στη Νορβηγία, στην Ισπανία, στη Γερμανία, στη Βόρειο Αμερική, ακόμα και στην Κίνα. Είναι κληρονομική. Οι φορείς της συνήθως δεν παρουσιάζουν συμπτώματα μέχρι τα 30. Τότε εμφανίζονται οι αρρυθμίες και η καρδιακή ανεπάρκεια και ο αιφνίδιος θάνατος στις περισσότερες περιπτώσεις έρχεται γύρω στα 50. Οσα έχουμε αποκωδικοποιήσει στη φωσφολαμβάνη θα επιτρέψουν την ανάπτυξη εξατομικευμένων φαρμάκων που θα σώζουν ζωές. Πολλά πανεπιστήμια και φαρμακευτικές εταιρείες δουλεύουν μαζί μας γι’ αυτόν τον σκοπό. Το 2016 ο FDA, δηλαδή ο αμερικανικός Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων, μας έδωσε άδεια για κλινικές μελέτες. Αρχισαν το 2019 σε ασθενείς με καρδιακή ανεπάρκεια. Τα αποτελέσματα ήταν εξαιρετικά και τώρα προχωράμε στη δεύτερη φάση. Ευελπιστούμε επίσης ότι κάποια στιγμή στο μέλλον θα μπορούμε με γονιδιακή τροποποίηση να βελτιώνουμε ή και να προλαμβάνουμε τις αρρυθμίες. Η θεραπεία της καρδιακής ανεπάρκειας είναι η δική μου Ιθάκη, εκεί ονειρεύομαι να φτάσω.
– Το «Ιδρυμα της Φωσφολαμβάνης» (PLN Heart Foundation) πώς δημιουργήθηκε και με ποιον σκοπό;
– Την πρωτοβουλία πήρε ένας επιχειρηματίας, ο Πίτερ Γκλάινις, όταν σε ηλικία 40 ετών διαγνώστηκε ο ίδιος με καρδιακή ανεπάρκεια και αποδείχθηκε ότι έφερε την «ένοχη» μετάλλαξη. Εφτιαξε ένα παγκόσμιο δίκτυο χρηματοδοτών. Με τα κονδύλια που συγκεντρώνει το ίδρυμα στηρίζεται η έρευνα ώστε να βρεθεί σύντομα θεραπεία και ενισχύονται οικονομικά ασθενείς που δεν μπορούν να πληρώσουν οι ίδιοι για τη νοσοκομειακή περίθαλψή τους.
Το γενετικό υπόβαθρο μιας νόσου και ο ρόλος των επιλογών μας
– Πώς θα μπορούσατε με απλά λόγια να μας περιγράψετε τι ακριβώς κάνετε;
– Η καρδιά είναι μια εξαιρετική αντλία. Στέλνει συνέχεια αίμα σε όλα τα όργανα για να τα κρατάει ζωντανά. Οταν συστέλλεται, ωθεί το αίμα προς τα περιφερικά όργανα και όταν διαστέλλεται γεμίζει πάλι με αίμα για τον επόμενο κύκλο. Αυτός ο κύκλος είναι ρυθμισμένος με μεγάλη ακρίβεια: 70 χτύποι ανά λεπτό, 80 ml αίματος με κάθε χτύπο, 4-6 λίτρα ανά λεπτό, 7.500 λίτρα κάθε μέρα. Οταν χρειαστεί να τρέξουμε ή να γυμναστούμε, τότε μια ειδοποίηση φτάνει από τον εγκέφαλο στην καρδιά ζητώντας της να στείλει πιο πολύ αίμα στην περιφέρεια για να ανταποκριθεί στις ανάγκες της άσκησης. Βασικός ρυθμιστής της λειτουργίας της είναι το ασβέστιο στα καρδιακά κύτταρα. Τα επίπεδά του σε μια φυσιολογική καρδιά ανεβαίνουν στη συστολή και κατεβαίνουν στη διαστολή. Στην καρδιακή ανεπάρκεια, όμως, είναι μειωμένα στη συστολή: αυτό σημαίνει ότι η καρδιά δεν έχει τη δύναμη να στείλει αρκετό αίμα στα διάφορα όργανα. Επίσης είναι αυξημένα στη διαστολή, δηλαδή η καρδιά δεν μπορεί να γεμίσει ξανά επαρκώς με αίμα για τον επόμενο κύκλο. Ετσι αρχίζει να εξασθενεί. Τι συμβάλλει σ’ αυτή την εξασθενημένη λειτουργία και πώς μπορούμε να διορθώσουμε τα προβλήματα; Αυτό είναι το αντικείμενο των ερευνών μου εδώ και χρόνια.
Βασικός ρυθμιστής της λειτουργίας της καρδιάς είναι το ασβέστιο στα καρδιακά κύτταρα. Στην καρδιακή ανεπάρκεια μειώνεται κατά τη συστολή και αυξάνεται κατά τη διαστολή.
– Τι κάνει καλό, τελικά, στην καρδιά μας;
– Πρέπει να προσέξω τι θα πω γιατί δεν είμαι γιατρός, αλλά βασική ερευνήτρια (γέλια)! Τα γονίδιά μας μπορεί να είναι καλά ή επιβαρυντικά. Οι επιλογές της ζωής μας, όμως, δημιουργούν ένα τείχος προστασίας, καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό αν μια νόσος για την οποία ίσως έχουμε γενετικό υπόβαθρο θα εκδηλωθεί ή όχι. Αναφέρομαι κυρίως στη διατροφή, στο χρόνιο άγχος και στην άσκηση. Ο αδελφός μου έχει καρδιακή ανεπάρκεια και αυτό τον λέω καθημερινά (σ.σ. κρατώ στο κείμενο την αιτιατική της θεσσαλονικιώτικης διαλέκτου): να περπατάς, μην το αφήνεις, ακόμη και μέσα στο σπίτι, από το ένα δωμάτιο στο άλλο. Υπάρχει όμως και μια άλλη παράμετρος. Είναι αυτό που μου έλεγε τις προάλλες ο φίλος μου Μαρκ Αντερσον, καθηγητής Καρδιολογίας και πρόεδρος της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Johns Hopkins: Οι κοινωνικές σχέσεις, το δέσιμο με τους δικούς μας ανθρώπους, είναι επίσης «φάρμακο» για την καρδιά…