Σήμερα το κλειδί που η πόρτα του έχει λιώσει, του ανέμου και της διασποράς σύμβολο στέκει. Ταίρι μ εκείνο το άλλο κλειδί της θύρας του Ναού, που όταν τον καίγανε οι Ρωμαίοι κάποιος με τόση ορμή το πέταξε ψηλά, που απλώθηκε ένα χέρι, το πήρε και το φύλαξε στο βάθος του ουρανού… (Σεφαραδίτικη μπαλάντα, σε μετάφραση Ξ. Κοκόλη).
Το τραγούδι αναφέρεται στον διωγμό των Εβραίων από την Ισπανία το 1492 και την κατάληξη πολλών εξ αυτών στην Θεσσαλονίκη. Εν προκειμένω πέντε αιώνες μετά ήταν το χέρι της Ιουλίας Απτσόγλου, που απλώθηκε από το μισόκλειστο παράθυρο για να πάρει το κλειδί που της έδινε η Σάρα Πινχας, στην Πάνω πόλη της Θεσσαλονίκης.
Ηταν 15 Μαρτίου (σαν σήμερα), του 1943, όταν το πρώτο τρένο με Εβραίους της Θεσσαλονίκης και προορισμό το Αουσβιτς, ξεκινούσε από τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης. Τη νύχτα οι Γερμανοί είχαν αφηνιάσει εισβάλλοντας βίαια σε σπίτια Εβραίων για να τους οδηγήσουν στην αποβάθρα του σταθμού και από εκεί στα κρεματόρια για εξόντωση. Στην οδό Ρακτιβαν, στο Τσινάρι της Πάνω Πόλης, καθώς έσερναν την πενταμελή οικογένεια Πίνχας, η Ιουλία Απτσόγλου, παρακολουθούσε την σκηνή πίσω από τις γρίλιες, ανήμπορη να αντιδράσει.
Με το που την αντιλήφθηκε η Σάρα της φώναξε: «Κομσού (γειτόνισσα, στην τούρκικη γλώσσα) της είπε, πάρε το κλειδί του σπιτιού μου και φρόντισε το μέχρι να γυρίσουμε», όπως αφηγήθηκε στην «Κ» ο εγγονός της Απτσόγλου, συγγραφέας Τάσος Παπαναστασίου, ο οποίος έκανε μυθιστόρημα την όλη υπόθεση. Δεν επέστρεψαν ποτέ.
«Η γιαγιά μου πήρε το κλειδί και φρόντιζε το σπίτι. Οταν ήταν πλέον γνωστό ότι δεν επρόκειτο να γυρίσουν παρέδωσε το κλειδί στις αρχές και έκτοτε δεν μάθαμε τι απέγινε. Για ένα διάστημα στο σπίτι είχαν εγκατασταθεί κάποιοι ανταρτόπληκτοι με την έναρξη του εμφυλίου πολέμου. Σήμερα σώζονται μερικά πλακάκια από την αυλή του σπιτιού…».
Πολλές ήταν οι εβραϊκές οικογένειες που φεύγοντας για την Πολωνία, όπου υποτίθεται ότι θα τους έδιναν σπίτια και δουλειάς όπως διέδιδε η γερμανική προπαγάνδα και είχε πιστέψει και ο Ραβίνος Κορετς, άφησαν τα κλειδιά του σπιτιού τους σε χριστιανούς γείτονες με την προσδοκία ότι θα το φροντίσουν μέχρις ότου επιστρέψουν.
Το τι έγινε με τις περιουσίες, εκείνων που χάθηκαν και που ήταν το 96% όσων μεταφερθήκαν στο Αουσβιτς, είναι λίγο πολύ γνωστό και εξακολουθεί να καλύπτεται σε ένα μεγάλο μέρος από γκρίζο πέπλο.
Κάποια, ελάχιστα, από τα “ξεχασμένα κλειδιά ”, έχουν απομείνει σε σπίτια μερικών που επέζησαν, ή σε ιδιωτικές συλλογές χριστιανών, για να θυμίζουν πτυχές του φοβερού αυτού εγκλήματος.
Το κάθε ένα εξ αυτών “ξεκλειδώνει” και το δράμα μιας οικογένειας που ξεκληρίστηκε. Στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης εκτίθεται το κλειδί από την κατεστραμμένη Συναγωγή της Καβάλας.
Μια αρμαθιά κλειδιά, σύμβολο ενός άλλου, μεγάλου χαλασμού του εβραϊκού στοιχείου, αυτού του διωγμού από την ιβηρική χερσόνησο, εξακόσια χρόνια πριν, βρίσκεται σήμερα σε οικογενειακή συλλογή Εβραίου στη Θεσσαλονίκη.
Είναι των προγόνων του, που φεύγοντας διωγμένοι το 1492 από την Γκορντοβα, πήραν μαζί τους τα κλειδιά με την προσδοκία και αυτοί πως θα γυρίσουν.
Μεθαύριο Κυριακή 17 Μαρτίου – το πρώτο τρένο του θανάτου από την Θεσσαλονίκη είχε ξεκινήσει σαν ΄σήμερα και θα ακολουθήσουν άλλα δέκα οχτώ μέχρι τον Αύγουστο του 1943 – η πόλη θα τιμήσει με σιωπηρή πορεία μνήμης από την Πλατεία Ελευθερίας προς τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό την μνήμη των Εβραίων της που εξοντώθηκαν στα κρεματόρια.