Σήμερα, στην εποχή της κλιματικής κρίσης, συζητάμε πολύ συχνά για τα όρια του πλανήτη και την ανάγκη να ζήσουμε μέσα σε αυτά προκειμένου να μην καταστραφούμε. Ομως, από την άλλη, υπάρχουν αναφορές και για μια πιθανή οπισθοδρόμηση αν παραδοθούμε στα όρια αυτά – με ακραίο επιχείρημα εκείνο της επιστροφής στην εποχή των σπηλαίων. Καμία οργανωμένη κοινωνία δεν λειτουργεί χωρίς κανόνες, θεσμούς, περιορισμούς, όμως στον πολιτισμό της αέναης μεγέθυνσης τα όρια βιώνονται περισσότερο ως εξωγενής καταναγκασμός, ως κάτι περιοριστικό, που δεν συμβαδίζει με την ελευθερία. Και όμως όχι, λέει ο οικονομολόγος της οικολογίας και πολιτικός οικολόγος Γιώργος Καλλής, «χωρίς όριο δεν υπάρχει ελευθερία». Και χρησιμοποιεί το παράδειγμα «ενός πιάνου με ατελείωτα πλήκτρα. Τι μουσική να παίξεις εκεί, δεν ξέρεις πού να αρχίσεις και πού να τελειώσεις. Στα 88 πλήκτρα του πιάνου, όμως, μπορείς να παίξεις απεριόριστη, όμορφη μουσική. Φανταστείτε ένα σούπερ μάρκετ, το οποίο σου δίνει χιλιάδες διαφορετικές επιλογές για κάθε προϊόν που θα ήθελες να αγοράσεις. Θα παραλύσεις. Μόνο μέσα σε ένα όριο μπορείς να έχεις πραγματική ελευθερία επιλογής. Αυτή η θεμελιώδης σοφία είναι ανάθεμα για τον καπιταλισμό, για τον οποίο το χρήμα πρέπει συνέχεια να φέρνει περισσότερο χρήμα, χωρίς όριο, χωρίς τέλος. Και στον βαθμό που για να αναπαραχθεί αυτό το σύστημα απαιτεί τη συμμετοχή όλων μας, είμαστε όλοι εκπαιδευμένοι στο να βλέπουμε το όριο ως κάτι αρνητικό».
Καθηγητής στο Ινστιτούτο Περιβαλλοντικής Επιστήμης και Τεχνολογίας του Αυτόνομου Πανεπιστημίου της Βαρκελώνης, με προηγούμενο ερευνητικό έργο στην ομάδα «Ενέργεια και πόροι» του Πανεπιστημίου Μπέρκλεϊ, συγγραφέας δεκάδων άρθρων και σειράς βιβλίων για την Αποανάπτυξη, και προσφάτως του βιβλίου «Η ελευθερία των ορίων. Από την αρχαία Ελλάδα στην εποχή της κλιματικής αλλαγής» που κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ο Γιώργος Καλλής δίνει μια άλλη ερμηνεία στην έννοια της προόδου. «Πρόοδος σημαίνει να πατήσουμε το φρένο, να ξαναβρούμε τη δύναμη αλλά και την τέχνη τού να θέτουμε όρια και να ζούμε όμορφα μέσα σε αυτά, όλοι και όλες, όχι μόνο οι λίγοι. Αυτό που λογίζεται σήμερα ως πρόοδος, η γεωμετρική αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης, είναι καταστροφική και μας οδηγεί σε ένα αβίωτο μέλλον. Το ότι την ονομάζαμε “πρόοδο” θα φανεί πολύ περίεργο στους απογόνους μας, αν τυχόν κάποτε σκοντάψουν στα ερείπια του πολιτισμού μας».
Παραμένουμε ασυνείδητα εγκλωβισμένοι σε μια οικονομίστικη κουλτούρα, λέει ο κ. Καλλής, σύμφωνα με την οποία ο κόσμος είναι πολύ μικρός για να χωρέσει τα όνειρά μας. Κατά κάποιον τρόπο ακόμη επιζεί ένα αφήγημα του τέλους του 18ου αιώνα, εκείνο του Μάλθους, ότι τα όρια του περιβάλλοντος περιορίζουν την πρόοδο, καταδικάζοντας ένα μέρος του πληθυσμού στη φτώχεια. «Ο Μάλθους ήταν ο πρώτος οικονομολόγος και κληρικός, και δημιούργησε ένα σχήμα το οποίο παραμένει στην καρδιά της επιστήμης των οικονομικών έως τις μέρες μας, αλλά δυστυχώς και του τρόπου που σκέφτονται πολλοί οικολόγοι. Σύμφωνα με αυτό, οι επιθυμίες των ανθρώπων είναι απεριόριστες και το περιβάλλον από τη φύση του περιορισμένο στο να τις ικανοποιήσει. Ωστόσο, ο πλανήτης, όπως μας δίδαξαν οι αρχαίοι και άλλες φιλοσοφίες της Ανατολής και της Δύσης, είναι περιορισμένος μόνο αν υποπέσουμε στην ύβριν τής χωρίς όριο επιθυμίας. Αν αναζητήσουμε και βρούμε τα όρια αυτού ακριβώς που επιθυμούμε, τότε ο πλανήτης είναι απεριόριστος, όπως τα 88 πλήκτρα του πιάνου στα οποία μπορούμε να παίξουμε απεριόριστη μουσική».
– Τι ακριβώς μας δίδαξαν οι αρχαίοι Ελληνες;
– Ο Αριστοτέλης είχε πει ότι το μόνο πράγμα στη φύση που δεν γνωρίζει όριο είναι το χρήμα και γι’ αυτό η δύναμή του είναι καταστροφική. Ο Επίκουρος είχε διδάξει την ομορφιά της λιτής ζωής, της φιλίας, ενός καλού γεύματος και μιας ωραίας συζήτησης, εκεί δηλαδή που βρίσκεται το νόημα και όχι στην ατέρμονη συσσώρευση χρήματος και ισχύος που σε αφήνουν κενό και εσωτερικά άσχημο στο τέλος της ζωής σου. Γενικότερα οι αρχαίοι, τόσο μέσω της φιλοσοφίας τους όσο και μέσω της τραγωδίας, είχαν κατασκευάσει μια κουλτούρα που ανύψωνε το όριο ενάντια στον κίνδυνο της ύβρεως, κίνδυνο τον οποίο έβλεπαν στην ανακάλυψη του χρήματος, το οποίο μόνο καταστροφές είχε φέρει, όπως ο εμφύλιος στην Αθήνα μεταξύ των λίγων εχόντων και των πολλών χρεωμένων. Η ίδρυση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας από τον Σόλωνα ήταν ακριβώς μια επιβολή μέτρου και ορίου, με τους νόμους της πόλης να συνεπικουρούνται από τη σκέψη και την τέχνη.
– Τι μας οδήγησε στην ανάπτυξη χωρίς όρια, στην πορεία προς την περιβαλλοντική καταστροφή;
– Η βιομηχανική επανάσταση και γενικότερα το καπιταλιστικό σύστημα, το οποίο έχει μια εγγενή δυναμική που επιδιώκει τον πολλαπλασιασμό του χρήματος. Με αυτό δεν θέλω να αρνηθώ τα καλά που έφερε αυτή η επανάσταση και τις βελτιώσεις που κάποια κομμάτια του πλανήτη βίωσαν για συγκεκριμένες περιόδους, όπως η Ευρώπη μετά τους πολέμους ή μια χώρα όπως η Nότια Κορέα πιο πρόσφατα. Το θέμα είναι ότι χωρίς κουλτούρα και θεσμούς ορίων, η βελτίωση αυτή είναι βραχύβια.
– Πολιτικός οικολόγος, τι σας διαχωρίζει από τον οικολόγο; Τι είναι η οικολογική οικονομία;
– Αντιλαμβάνομαι την οικολογία ως ένα θέμα κατά βάση πολιτικό, με την ευρύτερη έννοια του όρου, ως τη διακύβευση των διαφορετικών ιδεών για το πώς θέλουμε να ζήσουμε και των συγκρούσεων που προκύπτουν από αυτές τις διαφορές. Ας πάρουμε ένα δάσος. Μπορούμε να το διαχειριστούμε ως φυσικό πάρκο ή ως πόρο υλοτομίας, να το δούμε ως εμπόδιο στην οικοδόμηση, να το θεωρήσουμε συμβατό με τη βόσκηση ή τη γεωργία, ή να το επιλέξουμε ως τοπίο για ακριβές βίλες – όλα αυτά είναι κοινωνικές και πολιτικές επιλογές, δεν είναι θέμα φυσικής επιστήμης το οποίο μπορεί να λύσει ένας οικολόγος που μελετάει μόνο τα δέντρα και όχι την πολιτική φύση των συγκρούσεών μας. Στα οικολογικά οικονομικά η οικονομία προσεγγίζεται ως ένα οικοσύστημα ροών φυσικών πόρων και ενέργειας, από το οποίο παράγονται αγαθά, υπηρεσίες αλλά και απόβλητα. Είναι μια πολύ διαφορετική θεώρηση από την κυρίαρχη που βλέπει την οικονομία ως ροή χρημάτων – επενδύσεων, κερδών και μισθών, προϋπολογισμών και δανείων. Τα χρήματα είναι ένα επιφαινόμενο· η πραγματική οικονομία είναι η ενέργεια και τα υλικά με τα οποία ζούμε.
Αυτό που λογίζεται σήμερα ως πρόοδος, η γεωμετρική αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης, είναι καταστροφικό και μας οδηγεί σε ένα αβίωτο μέλλον.
– Διακρίνετε σημάδια υποχώρησης από το μοντέλο της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης;
– Οχι. Διακρίνω μόνο ότι το μοντέλο συναντάει τα όριά του, κι αυτό δυστυχώς οδηγεί σε εντατικοποίηση της επιδίωξης των στόχων του. Είναι σαν να πηγαίνεις σε έναν γκρεμό, το αυτοκίνητο να κλωτσάει και εσύ να πατάς το γκάζι με μανία.
– Βρισκόμαστε σε σημείο χωρίς επιστροφή σε σχέση με την κλιματική αλλαγή;
– Βρισκόμαστε σχεδόν στον 1,5 βαθμό Κελσίου θέρμανσης και αυτό δεν έχει επιστροφή για πολλές γενεές. Σύντομα θα βαδίζουμε στους 2 και μετά στους 3 βαθμούς. Κανένα σημείο από αυτά δεν θα έχει επιστροφή. Και από τους 3 και μετά νομίζω θα είναι δύσκολο να υπάρξει ανθρώπινος πολιτισμός όπως τον αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Αν αυτά που είδαμε πέρυσι στη Θεσσαλία συνέβησαν με λιγότερο από 1,5 βαθμό θέρμανσης, δεν θέλω, ούτε μπορώ να φανταστώ τι θα συμβεί στους 2 και τους 3.
– Αποτελεί η τεχνολογική ανάπτυξη όπλο ενάντια στην κλιματική αλλαγή;
– Είναι όπλο, αλλά όχι πανάκεια, ούτε μαγική λύση.
– Κινδυνεύει η δημοκρατία από την επιβολή σαρωτικών ορίων ενάντια στην κλιματική αλλαγή;
– Προς το παρόν η δημοκρατία κινδυνεύει από εκείνους που δεν δέχονται κανένα όριο, και είναι έτοιμοι να καταλύσουν όλες τις ελευθερίες με την ψευδαίσθηση ότι έτσι θα διατηρήσουν την υπάρχουσα κατάσταση. Δείτε, για παράδειγμα, την ποινικοποίηση του περιβαλλοντικού κινήματος, η οποία προωθείται από σκιώδη δίκτυα που πιέζουν τις κυβερνήσεις να αντιμετωπίσουν τους οικολόγους ως τρομοκράτες. Για μια μικρή διαμαρτυρία, επειδή έκλεισες ένα δρόμο ή έριξες μπογιά σε ένα σκαλί, κινδυνεύεις να περάσεις χρόνια φυλακή και να καταστραφείς οικονομικά από τις μηνύσεις. Σε δευτερεύοντα χρόνο, η δημοκρατία κινδυνεύει από την κλιματική καταστροφή. Οταν οι ελίτ δουν ότι δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική, τότε θα επιβάλουν όρια. Αλλά εκείνα που τους συμφέρουν ώστε να διατηρήσουν τα προνόμιά τους, ενώ οι υπόλοιποι θα ζούμε μέσα στον απόλυτο περιορισμό.
– Τι κάνει εμάς τους Ελληνες, αλλά και τους άλλους μεσογειακούς λαούς, ξεχωριστούς στη δυνατότητα επιβίωσης;
– Στον βαθμό που έχουμε ιστορική μνήμη, ξέρουμε ότι μπορούμε να ζήσουμε, και να ζήσουμε καλά, με λίγα. Λίγος ήλιος, λίγη θάλασσα και μια καλή παρέα αρκούν. Πράγματα που τώρα ξεπουλάμε προς χάριν resort και εύσχημης τουριστικής ανάπτυξης. Ελπίζω κάποια στιγμή να ξυπνήσουμε και να ξαναβρούμε κάτι από την ελληνική σοφία και το μεγαλείο. Το χρειάζεται πιστεύω και η Δύση. Μπορούμε να τους διδάξουμε τι σημαίνει όμορφη και χαρούμενη ζωή, με μέτρο.