Το χάσμα ανάπτυξης και οικονομικών επιδόσεων μεταξύ ΗΠΑ και Ευρώπης έχει διευρυνθεί το τελευταίο διάστημα, και ειδικά μετά την πανδημία, με την ανθεκτικότητα στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού να εντυπωσιάζει, ενώ οι προκλήσεις που έχουν να αντιμετωπίσουν οι ευρωπαϊκοί θεσμοί και οι κυβερνήσεις είναι τεράστιες. Τα πολύ μεγαλύτερα κρατικά μέτρα τόνωσης και η χρήση των αποταμιεύσεων των καταναλωτών συνέβαλαν στη συνέχιση του «αμερικανικού εξαιρετισμού» στην οικονομία τα τελευταία χρόνια, ενώ το τεράστιο εμπορικό σοκ λόγω του πολέμου στην Ουκρανία και η αδύναμη παραγωγικότητα στην Ευρώπη μηδένισαν το αναπτυξιακό κοντέρ, με την περιοχή να χάνει τη μάχη της ανάκαμψης.
Αυτό το χάσμα πάει αρκετά χρόνια πίσω, δύο δεκαετίες σχεδόν, ενώ άρχισε να διογκώνεται από το ξέσπασμα της χρηματοπιστωτικής κρίσης και ενισχύθηκε μετά την COVID-19. Είναι χαρακτηριστικό πως το 2008, οι οικονομίες της Ευρωπαϊκής Ενωσης και των ΗΠΑ είχαν περίπου το ίδιο μέγεθος. Αλλά από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση και μετά, έχουν αποκλίνει δραματικά. Ειδικότερα, το 2008 η οικονομία της Ε.Ε. ήταν μεγαλύτερη από την αμερικανική: 16,3 τρισ. δολ. έναντι 14,8 τρισ. δολ. Μέχρι το 2022, η οικονομία των ΗΠΑ είχε αυξηθεί στα 25 τρισ. δολάρια, ενώ η Ε.Ε. (συμπεριλαμβανομένου του Ηνωμένου Βασιλείου) είχε φτάσει μόλις τα 19,8 τρισ. δολάρια.
Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, το αμερικανικό ΑΕΠ διαμορφώνεται στα 27,97 τρισ. δολ. ενώ το ΑΕΠ της Ε.Ε. είναι στα 19,3 τρισ. δολ. Συνεπώς, η οικονομία των ΗΠΑ είναι σχεδόν 50% μεγαλύτερη από την Ε.Ε. (χωρίς το Ηνωμένο Βασίλειο). Αναφερόμενο στην αδυναμία της Ευρωζώνης, το Ταμείο είχε επισημάνει σε έκθεσή του πριν από μερικούς μήνες ότι η οικονομία της Ζώνης του Ευρώ αναπτύχθηκε περίπου 6% τα τελευταία 15 χρόνια, σε όρους δολαρίου, σε σύγκριση με το 82% για τις ΗΠΑ.
Η οικονομία της Ζώνης του Ευρώ αναπτύχθηκε περίπου 6% τα τελευταία 15 χρόνια, σε όρους δολαρίου, σε σύγκριση με το 82% για τις ΗΠΑ.
Βαθιά δομικά προβλήματα, όπως το δημογραφικό με τη συνεχή μείωση του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας, οι ανεπαρκείς επενδύσεις και η χαμηλή ανταγωνιστικότητα, οδήγησαν σε χρόνια ασθενούς οικονομικής ανάπτυξης στην Ευρωπαϊκή Ενωση και αδύναμης αύξησης της παραγωγικότητας. Στη συνέχεια ήρθε το διπλό χτύπημα της πανδημίας και του παρατεταμένου πολέμου της Ρωσίας στην Ουκρανία, με την ανατροπή των παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού και την εκτόξευση των τιμών της ενέργειας και των τροφίμων να επιδεινώνουν την κατάσταση.
Στο παρελθόν, η ισχυρή εξαγωγική βιομηχανία της ηπείρου μπορεί να είχε «σώσει» τα πράγματα. Αλλά η αργή ανάκαμψη στην Κίνα, μια κρίσιμη αγορά για την Ευρώπη, υπονόμευσε αυτόν τον «αναπτυξιακό πυλώνα».
Ενας άλλος πολύ σημαντικός παράγοντας που διατηρεί το αναπτυξιακό χάσμα μεταξύ Ευρώπης και ΗΠΑ είναι και ο τεχνολογικός κλάδος. Το ευρωπαϊκό τεχνολογικό τοπίο κυριαρχείται από αμερικανικές εταιρείες. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εκτιμήσει ότι η Ευρώπη θα χρειάζεται 620 δισ. ευρώ σε ιδιωτικές κυρίως επενδύσεις κάθε χρόνο έως το 2030 και περαιτέρω 125 δισ. ευρώ δισ. ευρώ ετησίως στη συνέχεια έως το 2040 ώστε να κλείσει το τεχνολογικό χάσμα με τις ΗΠΑ και να γίνει η Ευρώπη πιο «αυτοδύναμη».
Παράλληλα, αντί να δημιουργούνται νέες επενδύσεις στην Ευρώπη, η περιοχή πάσχει από «αιμορραγία κεφαλαίων», περίπου 330 δισ. ευρώ «έφυγαν» το 2023, όπως ανέφερε το Reuters – καθώς οι Ευρωπαίοι διαθέτουν τις αποταμιεύσεις τους εκτός των συνόρων της ηπείρου, όπως για παράδειγμα στην αμερικανική χρηματιστηριακή αγορά.
Δεν αλλάζει η τάση το 2024
Ο επικεφαλής οικονομολόγος του οίκου αξιολόγησης Fitch, Μπράιαν Κόλτον, παρατηρεί πως, εάν εξαιρεθεί η περίοδος της πανδημίας το 2020 και το 2021, το χάσμα μεταξύ της ανάπτυξης των ΗΠΑ και της Ευρωζώνης το 2023 ήταν το μεγαλύτερο από την εποχή της κρίσης κρατικού χρέους της Ευρωζώνης το 2013, και το 2024 αυτή η τάση δεν θα αλλάξει. Η ανάπτυξη στις ΗΠΑ διαμορφώθηκε στο 2,5% το 2023 από 1,9% το 2022, ενώ στην Ευρωζώνη επιβραδύνθηκε στο 0,5% από 3,4% το 2022. Τα επίσημα στοιχεία του ΑΕΠ του δ΄ τριμήνου 2023 έδειξαν συνεχιζόμενη οικονομική ισχύ των ΗΠΑ (0,8% σε τριμηνιαία βάση, 3,3% σε ετήσια) σε πλήρη αντίθεση με τη στασιμότητα στην Ευρώπη, με την ανάπτυξη στην Ευρωζώνη συνολικά να είναι μηδενική.
Οι δείκτες υψηλής συχνότητας υποδηλώνουν ότι η ώθηση στη δραστηριότητα των ΗΠΑ συνεχίστηκε και στο α΄ τρίμηνο του 2024. Η καταναλωτική εμπιστοσύνη αυξήθηκε τον Ιανουάριο στο υψηλότερο επίπεδο από τον Δεκέμβριο του 2021 και οι δείκτες κλίματος στον μεταποιητικό τομέα αυξήθηκαν επίσης τους τελευταίους μήνες.
Οπως επισημαίνει ο οίκος αξιολόγησης S&P, η ισχυρή σχετική απόδοση των ΗΠΑ αντανακλά ένα συνδυασμό ανθεκτικότητας (ευελιξία και παραγωγικότητα), δημοσιονομικής πολιτικής (χαλαρή), καθυστερήσεων (νομισματική μετάδοση) και τύχης (γεωγραφία). Η Moody’s χαρακτηρίζει την οικονομία των ΗΠΑ «μοχλό της παγκόσμιας ανάπτυξης το 2023» και αναβάθμισε την πρόβλεψή της για την αύξηση του ΑΕΠ φέτος στο 2,1% από 1% πριν, «ως αναγνώριση της διαρκούς οικονομικής τους ανθεκτικότητας». Οπως σημειώνει, η συνεχιζόμενη εφαρμογή μεγάλων επενδύσεων σε υποδομές, οι βιομηχανικές πολιτικές των τελευταίων δύο ετών και οι καινοτομίες στην τεχνητή νοημοσύνη θα ενισχύσουν τη μακροπρόθεσμη παραγωγικότητα. «Η προσωπική κατανάλωση ανέρχεται στο 68% της συνολικής ζήτησης και παραμένει ο κύριος μοχλός της οικονομίας των ΗΠΑ, ενώ συνέβαλε περίπου 2% στην ανάπτυξη το β΄ εξάμηνο του 2023», τονίζει η Moody’s.
Οι πιο αυστηρές νομισματικές συνθήκες στην Ευρώπη έχουν συμβάλει επίσης στην αύξηση της απόκλισης με τις ΗΠΑ. Το κόστος δανεισμού για εταιρείες και νοικοκυριά έχει αυξηθεί τα τελευταία δύο χρόνια. Με τις τράπεζες να αντιπροσωπεύουν μια πιο σημαντική πηγή πίστωσης στην Ευρώπη από ό,τι στις ΗΠΑ, τα υψηλά επιτόκια έχουν περιορίσει τη δραστηριότητα πολύ πιο άμεσα. Αντίθετα, οι οικονομικές συνθήκες στις ΗΠΑ συνέχισαν να χαλαρώνουν τους τελευταίους μήνες, παρά τα αυξημένα επιτόκια πολιτικής.
«Αυτή η υπεραπόδοση των ΗΠΑ είναι ένα μυστήριο», όπως σημειώνει η S&P. Οι αυξήσεις των επιτοκίων πολιτικής αποσκοπούν στη σύσφιγξη των χρηματοοικονομικών συνθηκών, στην επιβράδυνση της ζήτησης και, ως εκ τούτου, στην επιβράδυνση της αύξησης του ΑΕΠ, τονίζει. «Πράγματι, οι επιδόσεις των άλλων προηγμένων οικονομιών –με την ανάπτυξη να επιβραδύνεται το 2023, καθώς οι αυξήσεις επιτοκίων ολοκληρώθηκαν– είναι πιο κοντά σε αυτό που περιμέναμε για τις ΗΠΑ και, καθώς η Fed αύξησε τα επιτόκιά της περισσότερο από άλλες κεντρικές τράπεζες, η υπεραπόδοση είναι ακόμη πιο αξιοσημείωτη».
Οι τέσσερις παράγοντες που άνοιξαν την «ψαλίδα»
Οι ανώτερες οικονομικές επιδόσεις των ΗΠΑ, ειδικά από το ξέσπασμα της πανδημίας και μετά, μπορούν να εξηγηθούν από τέσσερις κύριους παράγοντες, επισημαίνει η Αριαν Κέρτις, οικονομολόγος της Capital Economics.
Πρώτον, η κρατική υποστήριξη κατά τη διάρκεια της πανδημίας ήταν μεγαλύτερη στις ΗΠΑ από ό,τι σε άλλες οικονομίες. Σύμφωνα με το ΔΝΤ, τα δημοσιονομικά μέτρα ανήλθαν σε περίπου 25% του ΑΕΠ στις ΗΠΑ, σε σύγκριση με 19% στο Ηνωμένο Βασίλειο και 11% κατά μέσον όρο στις μεγάλες οικονομίες της Ευρωζώνης. Ο συνδυασμός της επιτάχυνσης της κρατικής στήριξης και της μείωσης των δαπανών για υπηρεσίες κατά τη διάρκεια του lockdown επέτρεψε στα νοικοκυριά να συγκεντρώσουν ένα μεγάλο απόθεμα «υπερβάλλουσας αποταμίευσης» την περίοδο της πανδημίας.
Οχι μόνον η κρατική στήριξη ήταν αρχικά μεγαλύτερη στις ΗΠΑ, αλλά τα νοικοκυριά στις ΗΠΑ ήταν πιο πρόθυμα από εκείνα στην Ευρώπη να μειώσουν αυτές τις «υπερβολικές αποταμιεύσεις». Πράγματι, τα νοικοκυριά στις ΗΠΑ χρησιμοποιούν αυτές τις αποταμιεύσεις τα τελευταία δύο χρόνια, όπως αποδεικνύεται από την πτώση του καθαρού επιτοκίου δανεισμού –που μετράει τις αποταμιεύσεις των νοικοκυριών μετά τις συνολικές δαπάνες– κάτω από τον μέσο όρο πριν από την πανδημία. Αλλά στην Ευρωζώνη τα καθαρά επιτόκια δανεισμού μετά βίας έπεσαν κάτω από τα προ πανδημίας επίπεδα.
Οι ευρωπαϊκές οικονομίες γνώρισαν επίσης ένα σημαντικό εμπορικό σοκ μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία στις αρχές του 2022. Σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, η Ευρωζώνη είναι καθαρός εισαγωγέας ενέργειας. Η τιμή του ευρωπαϊκού φυσικού αερίου αυξήθηκε σε ιστορικά υψηλά επίπεδα, πάνω από 18 φορές τον μέσο όρο του 2018-19, σε σύγκριση με μια περίπου τριπλάσια αύξηση της τιμής του αμερικανικού φυσικού αερίου. Αυτό οδήγησε σε απότομη άνοδο του πληθωρισμού των τιμών καταναλωτή και παραγωγού, επιβαρύνοντας σε μεγάλο βαθμό τα ευρωπαϊκά νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις.
Τα παραπάνω εξηγούν γιατί τα πραγματικά εισοδήματα των νοικοκυριών διατηρήθηκαν καλύτερα στις ΗΠΑ, δίνοντας τη θέση τους σε ισχυρότερες καταναλωτικές δαπάνες από ό,τι σε άλλες προηγμένες οικονομίες.
Ωστόσο και η πλευρά της προσφοράς της οικονομίας ήταν επίσης ιδιαίτερα αδύναμη σε άλλες προηγμένες οικονομίες και ειδικά στις ευρωπαϊκές. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στη Γαλλία και στη Γερμανία, για παράδειγμα, όπου η αύξηση της παραγωγικότητας ήταν κατά μέσον όρο αρνητική τα τελευταία τέσσερα χρόνια. Αντίθετα, η αύξηση της παραγωγικότητας παρέμεινε ισχυρή στις ΗΠΑ και μάλιστα επιταχύνθηκε προς τα τέλη του 2023.
Επενδύσεις
Πρέπει να προωθήσουμε τις επενδύσεις. Η Κομισιόν εκτιμά ότι θα χρειαστούν επιπλέον 620 δισ. ευρώ ετησίως για τη χρηματοδότηση των περιβαλλοντικών και κλιματικών στόχων, ενώ θα απαιτηθούν επιπλέον 125 δισ. ευρώ για την ψηφιακή μετάβαση. Για να γίνουν αυτά, απαιτείται περαιτέρω πρόοδος στην εμβάθυνση της Οικονομικής και Νομισματικής Ενωσης, τόνισε η Κριστίν Λαγκάρντ σε ομιλία της στο Ευρωκοινοβούλιο την περασμένη εβδομάδα.
Στο 2,5% διαμορφώθηκε η ανάπτυξη στις ΗΠΑ το 2023 από 1,9% το 2022, ενώ στην Ευρωζώνη επιβραδύνθηκε στο 0,5%.
Η πρόκληση
Η Ε.Ε. πρέπει να επενδύσει ένα τεράστιο χρηματικό ποσό σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα για να αντεπεξέλθει στις βαθιές προκλήσεις που αντιμετωπίζει. Το χρηματοδοτικό χάσμα μεταξύ Ευρώπης και ΗΠΑ όσον αφορά τις επενδύσεις ισοδυναμεί με μισό τρισ. ευρώ ετησίως και το ένα τρίτο αφορά δημόσιο χρήμα, δήλωσε πρόσφατα ο Μάριο Ντράγκι, ο οποίος έχει αναλάβει να εκπονήσει σχέδιο για την ανταγωνιστικότητα της Ε.Ε.
330 δισ. ευρώ «έφυγαν» το 2023 από την Ευρώπη, καθώς οι Ευρωπαίοι διέθεσαν τις αποταμιεύσεις τους εκτός των συνόρων της ηπείρου.
Τι βλέπει η Fitch
Εάν εξαιρεθούν η ύφεση και η ανάκαμψη κατά την περίοδο της πανδημίας COVID-19 το 2020 και το 2021, το χάσμα μεταξύ της ανάπτυξης των ΗΠΑ και της Ευρωζώνης το 2023 ήταν το μεγαλύτερο από την εποχή της κρίσης κρατικού χρέους της Ευρωζώνης το 2013, σημειώνει ο επικεφαλής οικονομολόγος της Fitch, Μπράιαν Κόλτον.
