Η έναρξη των εμβολιασμών κατά της COVID-19 στη Βρετανία, αναμφίβολα σηματοδοτεί την αρχή του τέλους του πανδημικού εφιάλτη. Ο δρόμος ωστόσο για την υγειονομική θωράκιση της παγκόσμιας κοινότητας θα είναι δύσβατος και κυρίως θα αμβλύνει τις ανισότητες ενός κόσμου πολλών ταχυτήτων. Τα εμβόλια των Pfizer – BioNTech, της Μοderna και της AstraZeneca αποτελούν την επιτομή μιας μακράς και κοπιώδους επιστημονικής συνεργασίας, πρωτόγνωρης στην ανθρώπινη ιστορία για το εύρος και την ταχύτητά της.
Ο αγώνας ταχύτητας, που επέτρεψε στην 90χρονη Μάργκαρετ Κίναν να εμβολιαστεί, την Τρίτη, πρώτη από όλους, ξεκίνησε στην Κίνα. Τον Ιανουάριο, λίγες ημέρες μετά την εμφάνιση της «μυστηριώδους ιογενούς πνευμονίας» στη Γουχάν, ο καθηγητής Ζανγκ Γιοζέν –ιολόγος στο Κέντρο δημόσιας υγείας της Σαγκάης– και οι συνεργάτες του αποκωδικοποίησαν ταχύτατα τα 28 εκατομμύρια γράμματα του γενετικού κώδικα RNA, του άγνωστου τότε παθογόνου παράγοντα. Διαπίστωσαν ότι επρόκειτο για έναν νέο κορωνοϊό με ικανότητα απευθείας μετάδοσης μεταξύ ανθρώπων. Μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο, ο νέος ιός θα προκαλούσε τον θάνατο τουλάχιστον 1,5 εκατ. ανθρώπων και θα ανέτρεπε, κατά πρωτόγνωρο τρόπο, την καθημερινότητα όλων, προκαλώντας ταυτόχρονα παγκόσμια οικονομική κρίση. Η ανάρτηση των αποτελεσμάτων της έρευνας του καθηγητή Ζανγκ στη διαδικτυακή πλατφόρμα virological.org υπήρξε το εναρκτήριο λάκτισμα στον αγώνα για την παρασκευή εμβολίου. Oι πληροφορίες των Κινέζων ερευνητών έδωσαν την ευκαιρία στην επιστήμη να αναμετρηθεί με την υγειονομική απειλή. Με βάση την αποκωδικοποίηση του γονιδιώματος του ιού, οι ειδικοί απομόνωσαν και αντέγραψαν συγκεκριμένα τμήματά του και εν συνεχεία τα χρησιμοποίησαν για τα εμβόλια.
Εξαρχής, στο στόχαστρο βρέθηκε η πρωτεϊνική ακίδα του μικροοργανισμού, με την οποία εισβάλλει και μολύνει τα κύτταρά μας. Οι ερευνητές θεώρησαν ότι έπρεπε, με κάποιο τρόπο, να ενισχυθεί η ανοσοποιητική αντίδραση ώστε να παρεμποδιστεί η κατάληψη των κυττάρων μας από τις ακίδες του κορωνοϊού και να σταματήσει η εξέλιξη της λοίμωξης. Για να γίνει αυτό όμως χρειαζόταν να βρεθεί τρόπος ώστε τμήματα της πρωτεΐνης της ακίδας να εισέλθουν στον ανθρώπινο οργανισμό πυροδοτώντας την παραγωγή αντισωμάτων, που τελικά θα την κατέστρεφαν χαρίζοντάς μας ανοσία. Σε αυτή την αρχή βασίστηκαν τα περισσότερα εμβόλια που θα κυκλοφορήσουν σταδιακά.
Αμέσως, στην πρώτη γραμμή της παρασκευής εμβολίου βρέθηκε η γερμανική BioNTech, που ειδικεύεται στη δημιουργία RNΑ για την καταπολέμηση κάποιων μορφών καρκίνου. Αυτή η τεχνογνωσία χρησιμοποιήθηκε και για το εμβόλιο κατά της COVID-19. Η εταιρεία βιοτεχνολογίας σε συνεργασία με τον φαρμακευτικό κολοσσό Pfizer κατάφεραν να «συσκευάσουν» τον κώδικα RNA του ιού που περιείχε τις οδηγίες για την παραγωγή της πρωτεΐνης της ακίδας και να τον εγχύσουν στον ανθρώπινο οργανισμό. Τα μικροσκοπικά σταγονίδια RNA, όταν απορροφηθούν από τα κύτταρα, «διατάσσουν» τους κυτταρικούς μηχανισμούς να παράγουν τμήματα της πρωτεϊνικής ακίδας. Το ανοσοποιητικό μας σύστημα τα αντιλαμβάνεται και παράγει αντισώματα, χαρίζοντάς μας ανοσία. Παρόμοια τεχνολογία χρησιμοποιεί και η αμερικανική Moderna.
Βέβαια, τα ερωτήματα για τα εμβόλια, που παραμένουν αναπάντητα, είναι πολλά. Κανένα από αυτά δεν απέδειξε ότι μπορεί να περιορίσει τη μετάδοση του κορωνοϊού στην κοινότητα. Οσοι εμβολιάζονται, παρότι προστατεύονται έναντι των πιο σοβαρών επιπλοκών, εξακολουθούν να μεταδίδουν τον ιό. Επίσης, παραμένει άγνωστη η διάρκεια της ανοσίας που προσφέρει το εμβόλιο.
Παρά τον ενθουσιασμό που προκαλεί η έναρξη των εμβολιασμών, η «ψυχρή αλήθεια» είναι ότι, για άλλη μία φορά, οι κάτοικοι των φτωχών κρατών δεν θα απολαύσουν τους καρπούς της επιστημονικής εξέλιξης. Οι εννέα στους δέκα πολίτες 70 χωρών χαμηλού εισοδήματος δεν πρόκειται να εμβολιαστούν το 2021, καθώς τα πιο εύπορα κράτη έχουν δεσμεύσει το 53% των δόσεων, καταγγέλλει η «Λαϊκή Συμμαχία για τα Εμβόλια», μία ομπρέλα οργανώσεων που περιλαμβάνει τη Διεθνή Αμνηστία και την Οxfam. Τη μεγάλη υγειονομική ανισότητα ενισχύει το γεγονός ότι οι ΗΠΑ, η Ε.Ε., η Βρετανία, η Νορβηγία, η Ελβετία, η Ιαπωνία, ο Καναδάς, η Βραζιλία και η Αυστραλία απέρριψαν πρόταση της Ινδίας και της Νότιας Αφρικής στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου για κατάργηση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, ώστε να υπάρξει καθολική πρόσβαση στα εμβόλια και στις καινοτόμες θεραπείες της COVID-19. Η Ε.Ε. αντέκρουσε την πρόταση, υποστηρίζοντας πως δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι τα πνευματικά δικαιώματα αποτελούν πρόσκομμα στην πρόσβαση στα φάρμακα και στην τεχνολογία κατά της COVID-19. Η ανάπτυξη των εμβολίων ωστόσο xρηματοδοτήθηκε κυρίως από τα χρήματα των φορολογουμένων. Η Moderna εισέπραξε 2,5 δισ. δολάρια για έρευνα και προπώληση των εμβολίων από τους Αμερικανούς φορολογουμένους. Η Pfizer επιχορηγήθηκε με 455 εκατ. δολάρια από τη γερμανική κυβέρνηση και άλλα έξι δισ. από τις προπωλήσεις του προϊόντος σε ΗΠΑ και Ε.Ε. Η AstraZeneca εισέπραξε περισσότερα από δύο δισ. δολάρια από Ε.Ε. και ΗΠΑ για έρευνα και πωλήσεις.
Η αδυναμία πρόσβασης σε «φτηνό φάρμακο» όμως δεν είναι αποκλειστικά ένα πρόβλημα του αναπτυσσόμενου κόσμου. Το ίδιο βιώνουν και οι πολίτες εύπορων κρατών όπου οι κυβερνήσεις στηρίζουν υπέρμετρα τα πνευματικά δικαιώματα φαρμακοβιομηχανιών. Η ινσουλίνη, παραδείγματος χάρη, είναι εξαιρετικά ακριβή στις ΗΠΑ. Η ρεμδεσιβίρη, ένα μετρίως αποτελεσματικό φάρμακο κατά της COVID-19, εμφανίζει έλλειψη σε ΗΠΑ και Ευρώπη. Η Gilead Sciences που την παρασκευάζει, διατήρησε το μονοπώλιό της στα ανεπτυγμένα κράτη, ενώ χορήγησε άδεια παρασκευής γενοσήμων σε 127 άλλες χώρες. Ετσι, σήμερα οι πένητες του κόσμου διαθέτουν ικανοποιητικές ποσότητες ρεμδεσιβίρης, συχνά στο ένα δέκατο της τιμής.