Το ντόμινο πραξικοπημάτων στην Αφρική

Aν κάποιος δει τον χάρτη της Αφρικής αυτή τη στιγμή μπορεί να παρατηρήσει ότι από την ακτή του Σουδάν στα Ανατολικά ως την ακτή της Γουινέας, σε μια ζώνη έξι χωρών και 3.500 μιλίων υπάρχουν κυβερνήσεις στρατιωτικών.

Η κατάληψη της εξουσίας από το στρατό στην Γκαμπόν πρόσφατα, ήταν το τελευταίο κομμάτι στο ντόμινο, που έδωσε τέλος σε μια πολιτική δυναστεία 55 και πλέον ετών. Αξιωματικοί έχουν επίσης καταλάβει την εξουσία στο Μάλι, τη Γουινέα, την Μπουρκίνα Φάσο, το Τσαντ, το Σουδάν και τον Νίγηρα τα τελευταία δύο χρόνια. 

Το μοτίβο είναι λίγο-πολύ το ίδιο, κίνηση του στρατού, κράτηση του προέδρου, δήλωση μέσω τηλεοράσεως από τους επίδοξους κυβερνήτες και υπόσχεση για δημοκρατική μετάβαση.

Το μοτίβο είναι λίγο-πολύ το ίδιο, κίνηση του στρατού, κράτηση του προέδρου, δήλωση μέσω τηλεοράσεως από τους επίδοξους κυβερνήτες και υπόσχεση για δημοκρατική μετάβαση (κάποια στιγμή στο μέλλον). Τα πραξικοπήματα στην Αφρική είτε επιτυχημένα είτε αποτυχημένα δεν προκαλούν έκπληξη, σχεδόν σε κανέναν πια. Αξίζει άλλωστε να έχουμε υπόψη μας το εξής: Από τα 486 στρατιωτικά πραξικοπήματα που επιχειρήθηκαν ή πέτυχαν σε παγκόσμιο επίπεδο από το 1950, η Αφρική έχει τον μεγαλύτερο αριθμό με 214, εκ των οποίων τουλάχιστον 106 ήταν επιτυχή. Επίσης, με βάση τα στοιχεία που συγκέντρωσαν οι Αμερικανοί ερευνητές Τζόναθαν Πάουελ και Κλέιτον Θάιν, τουλάχιστον 45 από τα 54 κράτη της αφρικανικής ηπείρου είχαν τουλάχιστον μία απόπειρα πραξικοπήματος από το 1950. 

Από τα 486 στρατιωτικά πραξικοπήματα που επιχειρήθηκαν ή πέτυχαν σε παγκόσμιο επίπεδο από το 1950, η Αφρική έχει τον μεγαλύτερο αριθμό με 214.

Tο γιατί παρεμβαίνει ο στρατός τόσο συχνά στην πολιτική και δη στην Αφρική έχει εξηγήσει ο Σάμιουελ Χάντινγκτον στο μνημειώδες «The State and the Soldier». (Ο στρατιώτης και το κράτος). Ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας υποστήριζε μεταξύ άλλων ότι οι στρατιωτικοί θεωρούνται λόγω εκπαίδευσης και επαγγελματισμού, μια πηγή σταθερότητας σε κράτη με σαθρές δομές. Προφανώς όμως, οι αιτίες κάθε πραξικοπήματος δεν είναι ίδιες. Στον Νίγηρα για παράδειγμα ανετράπη ένας δημοκρατικά εκλεγμένος ηγέτης ενώ στη Γκαμπόν μια δυναστεία έξι δεκαετιών. 

Πραξικόπημα στο πραξικόπημα

Μπουρκίνα Φάσο: Τον Ιανουάριο του 2022, ο στρατός της Μπουρκίνα Φάσο απομάκρυνε τον πρόεδρο Ρος Καμπορέ, κατηγορώντας τον ότι απέτυχε να περιορίσει τους τζιχαντιστές. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, σημειώθηκε ένα δεύτερο πραξικόπημα από τον λοχαγό του στρατού Ιμπραήμ Τραορέ, ο οποίος εκθρόνισε με τη βία τον Πολ-Ανρί Νταμίμπα.

Γουινέα: Τον Σεπτέμβριο του 2021, ο διοικητής των ειδικών δυνάμεων συνταγματάρχης Μαμαντί Ντουμπουγιά ανέτρεψε τον πρόεδρο Αλφα Κοντέ. Ενα χρόνο νωρίτερα, ο Κοντέ είχε αλλάξει το σύνταγμα για να παρακάμψει τα όρια που θα τον εμπόδιζαν να θέσει υποψηφιότητα για τρίτη θητεία, προκαλώντας εκτεταμένες ταραχές.

Τσαντ: Τον Απρίλιο του 2021, ο στρατός του Τσαντ υφάρπαξε την εξουσία αφού ο πρόεδρος Ιντρίς Ντεμπί σκοτώθηκε στο πεδίο της μάχης ενώ επισκεπτόταν στρατεύματα που πολεμούσαν αντάρτες στο βορρά. Mετά από μια περίοδο αναταραχής ο Μαχαμάτ Ντεμπί κατέλαβε την εξουσία μέσω πραξικοπήματος, όπως είχε κάνει ο πατέρας του το 1990 όταν ανέτρεψε τον Χισέν Χαμπρέ. 

Μάλι: Τον Αύγουστο του 2020, μια ομάδα συνταγματαρχών του Μάλι απομάκρυνε τον πρόεδρο Ιμπραήμ Μπουμπακάρ Κεϊτά. Το πραξικόπημα διαδέχτηκαν αντικυβερνητικές διαμαρτυρίες για την εκτεταμένη διαφθορά, τη νοθεία στις εκλογές και την επιδείνωση της ασφάλειας των πολιτών. Εννέα μήνες αργότερα, έλαβε χώρα ένα αντιπραξικόπημα, με τον Ασίμι Γκοίτα, ο οποίος ως αντιπρόεδρος ανέτρεψε τον Μπά Νντό.

Σουδάν: Τον Οκτώβριο του 2021, ο στρατηγός Αμπντέλ Φατάχ αλ-Μπουρχάν ηγήθηκε στρατιωτικού πραξικόπηματος στο Χαρτούμ, διαλύοντας το κυβερνητικό συμβούλιο στο οποίο ο στρατός και οι πολίτες είχαν μοιραστεί την εξουσία προκαλώντας αναταραχή στη δημοκρατική μετάβαση της χώρας. Είχε προηγηθεί η ανατροπή από τον ίδιο και τον στρατηγό Μοχάμεντ Χαμντάν Ντάγκλο του επί δεκαετίες ηγέτη της Ομάρ Αλ Μπασίρ to 2019. 

Νίγηρας: Ο προτελευταίος ηγέτης που κατέπεσε από την εξουσία ήταν τον περασμένο Ιούλιο ο Μοχάμεντ Μπαζούμ του Νίγηρα, ένας δημοκρατικά εκλεγμένος σύμμαχος των Αμερικανών. Στην περίπτωση της μικρής αυτής χώρας, μερικοί ανώτατοι αξιωματικοί που έβλεπαν τη συνταξιοδότηση να πλησιάζει, αποφάσισαν να αναλάβουν την εξουσία. 

Γκαμπόν: Ο στρατός ανέτρεψε τον Αλί Μπόνγκο ο οποίος κυβερνούσε από το 2009 έχοντας αναλάβει μετά τον θάνατο του πατέρα του την ίδια χρονιά. Ο πρεσβύτερος Μπόνγκο ήταν στην εξουσία από το 1967 έχοντας χτίσει ένα δίκτυο πελατειακών σχέσεων και διαφθοράς, όπως συνηθίζεται σε τέτοιου είδους καθεστώτα. Με αφορμή τις πρόσφατες εκλογές που σημαδεύτηκαν από εκτεταμένη νοθεία, την ώρα που το επίπεδο διαβίωσης χειροτέρευε συνεχώς, οι αξιωματικοί της Γκαμπόν ανέτρεψαν τον Μπόνγκο, γεγονός που έγινε δεκτό με πανηγυρισμούς. 

Η κληρονομιά της Γαλλίας

Με φόντο τα παραπάνω, κοινή συνισταμένη είναι οι αδύναμες κρατικές οντότητες, η έλλειψη ή (και) η προβληματική λειτουργία των θεσμών, το οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο που συγκαταλέγεται στα πλέον χαμηλά του πλανήτη. Στη ζώνη του Σαχέλ για παράδειγμα, υπάρχουν μερικές από τις πλέον φτωχές χώρες του κόσμου με τα ποσοστά γεννήσεων να είναι εκ των υψηλότερων(ο Νίγηρας, όπου η μέση γυναίκα έχει επτά παιδιά, βρίσκεται στην κορυφή της λίστας). 

Πέραν αυτών, τα περισσότερα πραξικοπήματα έγιναν σε πρώην γαλλικές αποικίες. Οι παρατηρητές της Αφρικής ανησυχούν εδώ και καιρό για την εγγενή αστάθεια του συστήματος που άφησε η Γαλλία μετά τον τερματισμό του άμεσου αποικιοκρατικού ελέγχου της σε ένα τμήμα της ηπείρου. «Αυτό το τοξικό μείγμα πολιτικής χειραγώγησης, οικονομικού ελέγχου, στρατιωτικής παρέμβασης, εξορυκτικών εμπορικών επιχειρήσεων και φιλικών σχέσεων μεταξύ των ελίτ δεν είναι καθόλου μοναδικό στη γαλλόφωνη Αφρική, αλλά είναι πολύ εδραιωμένο εκεί, ακόμη και σήμερα», παρατηρεί ο Τζέισον Μπέρκ της Guardian. 

Που θα γίνει το επόμενο πραξικόπημα;

Περισσότεροι Αφρικανοί ηγέτες θα κοιτάζουν πλέον νευρικά πίσω από τον ώμο τους. Ο 90χρονος πρόεδρος του Καμερούν, Πολ Μπιγιά, ο οποίος βρίσκεται στην εξουσία από το 1982, διόρισε πρόσφατα νέο υπουργικό συμβούλιο. Η Σενεγάλη, της οποίας ο πρόεδρος απέκλεισε το ενδεχόμενο τρίτης θητείας, διεξάγει εκλογές το επόμενο έτος.

Eπίσης άβολα αισθάνονται ο Ντένις Σασσού Νγκέσο, πρόεδρος της Δημοκρατίας του Κονγκό, ο Τεοντόρο Ομπιάνγκ, ο μακροβιότερος πρόεδρος του πλανήτη στην Ισημερινή Γουινέα αλλά και ο Φορέ Γκνασίνγκμπε, που διαδέχθηκε τον πατέρα του στο Τόνγκο το 2005. Ηδη πολλοί εξ’ αυτών προβαίνουν σε σαρωτικές αλλαγές στις στρατιωτικές ηγεσίες, ενώ άλλοι μοιράζουν αφειδώς πλούτο σε «παραγκωνισμένα» μέλη των τοπικών ελίτ για να περιορίσουν τις φιλοδοξίες τους. 

To σίγουρο είναι ότι ένα νέο είδος στρατιωτικών καθεστώτων «ριζώνει» σε ένα πλαίσιο όπου οι νέοι, απογοητεύονται όλο και περισσότερο από την παραδοσιακή πολιτική τάξη και υπάρχει ευρεία δυσαρέσκεια για τη Γαλλία, την πρώην αποικιακή δύναμη και άλλοτε στενότερο εταίρο για πολλές χώρες.