«Κάθε φορά που παραδίδω ένα σεμινάριο, λέω στους συμμετέχοντες: είμαι πεπεισμένος πως καθένας από εσάς θα μπορούσε να είναι τρομοκράτης, γιατί στο τέλος της ημέρας οι τρομοκράτες είναι κανονικοί άνθρωποι, που εξαιτίας των συνθηκών οδήγησαν τους εαυτούς τους ή οδηγήθηκαν σε μια άλλη πορεία».
Ο Μάρτεν βαν Ντε Ντονκ είναι ένας από τους επικεφαλής ειδήμονες του Δικτύου Ευαισθητοποίησης για τη Ριζοσπαστικοποίηση, ενός δικτύου επαγγελματιών από όλη την Ευρώπη, όπως εκπαιδευτικοί, κοινωνικοί λειτουργοί και σωφρονιστικές αρχές, που εργάζονται με άτομα που έχουν ήδη ριζοσπαστικοποιηθεί ή που είναι ευάλωτα στη ριζοσπαστικοποίηση. Το τηλέφωνό του το τελευταίο διάστημα έχει πάρει φωτιά, καθώς μετά την έναρξη του πολέμου μεταξύ Ισραήλ και Γάζας έχουν αυξηθεί οι φόβοι για τρομοκρατικά χτυπήματα στην Ευρώπη, τα οποία θα λειτουργήσουν ως αντίποινα για τον βομβαρδισμό και τον αποκλεισμό της Γάζας. Οι πρώτες ανησυχίες επιβεβαιώθηκαν με την επίθεση του 45χρονου Τυνήσιου στις Βρυξέλλες στις 16 Οκτωβρίου, στην οποία σκοτώθηκαν δύο άνθρωποι.
Δύο ολοκληρωμένες επιθέσεις, 266 συλλήψεις
Σύμφωνα με την πρόσφατη έκθεση της Europol για την τρομοκρατία, το 2022 πραγματοποιήθηκαν δύο επιθέσεις ισλαμικής τρομοκρατίας σε Γαλλία και Βέλγιο, με απολογισμό δύο νεκρούς, ενώ τέσσερις επιθέσεις ματαιώθηκαν.
Το σύνολο των έξι επιθέσεων αποτελεί αισθητή μείωση σε σχέση με τις 11 και τις 13 επιθέσεις που καταγράφηκαν το 2021 και το 2020 αντίστοιχα. Αντίθετα, μικρή αύξηση παρατηρείται στον αριθμό των συλλήψεων, οι οποίες το 2022 έφτασαν τις 266, στην πλειοψηφία τους με την κατηγορία συμμετοχής σε τζιχαντιστική τρομοκρατική οργάνωση, διασποράς προπαγάνδας και προετοιμασίας επίθεσης. Η πλειονότητα των υπόπτων ήταν άνδρες με μέσο ηλικιακό όρο τα 43 χρόνια.
Γνωρίζουμε με σιγουριά πως γεγονότα όπως αυτά που συμβαίνουν στο Ισραήλ και τη Γάζα μπορούν να αποτελέσουν το έναυσμα για μερικούς ανθρώπους.
Σύμφωνα με την πολυετή του εμπειρία, ο κ. Βαν ντε Ντονκ εκτιμά πως θα υπάρξει μια αύξηση του επιπέδου κινδύνου για τρομοκρατική επίθεση, καθώς και σε προηγούμενα γεγονότα, όπως στην Αραβική Ανοιξη, οι άνθρωποι, κάποιοι εκ των οποίων έχουν ζήσει πρόσφατα το τραύμα πολέμου ή συγκρούσεων, επηρεάζονται από αυτά που βλέπουν. «Γνωρίζουμε με σιγουριά πως γεγονότα όπως αυτά που συμβαίνουν στο Ισραήλ και τη Γάζα μπορούν να αποτελέσουν το έναυσμα για μερικούς ανθρώπους».
Το ίδιο πιστεύει και η Κορνιλία Λοτχάμερ, υπεύθυνη επικοινωνίας του Δικτύου Πρόληψης της Τρομοκρατίας στη Γερμανία, το οποίο μέσω πολυεπίπεδης εργασίας αναλαμβάνει να αποριζοσπαστικοποιήσει ανθρώπους που βρίσκονται ήδη στη φυλακή για ανάμειξη σε τζιχαντιστική τρομοκρατία. Οπως αναφέρει, γεγονότα όπως η συγκεκριμένη σύγκρουση, μπορούν να αποτελέσουν αφορμές για ριζοσπαστικοποίηση, έναυσμα για να μπει κάποιος σε ένα κίνημα και, αν δεν νιώθει το αίσθημα της επιτυχίας από κάποιον άλλον τομέα, να αποκτήσει έναν σκοπό στον οποίο μπορεί να επιτύχει. Ηδη παρατηρεί από τα εργαστήρια που διοργανώνει το Δίκτυο στα σχολεία της χώρας πως το Μεσανατολικό συνεχίζει να αποτελεί σημαντικό ζήτημα που απασχολεί μαθητές προερχόμενους από αραβικές χώρες ενώ οικογένειες τρίτης ή ακόμα και τέταρτης γενιάς μεταναστών μπορεί να αναπαράγουν αντισημιτική ρητορική.
Προπαγάνδα μέσω διαδικτύου
Στην αύξηση της πόλωσης σημαντικό ρόλο παίζει και η προπαγάνδα μέσω διαδικτύου. «Οι αδελφοί και οι αδελφές μας είναι παγιδευμένοι στη Λωρίδα της Γάζας. Οι έξοδοι είναι μπλοκαρισμένες και στερούνται βασικά αγαθά, όπως νερό, φαγητό και ηλεκτρισμό […] Οι κατοχικές δυνάμεις παίζουν τα θύματα και κανένα κράτος στον κόσμο δεν τους ζητάει να λογοδοτήσουν. Αυτό πρέπει να ανοίξει τα μάτια τα δικά μας, των μουσουλμάνων. Εμείς οι μουσουλμάνοι δεν έχουμε κανέναν άλλον πλην του Αλλάχ και του εαυτού μας».
Αυτό το απόσπασμα αναρτήθηκε πρόσφατα στα γερμανικά σε λογαριασμό στο Ιnstagram, ο οποίος συχνά διαχέει προπαγανδιστικά μηνύματα. Οπως παρατηρεί ο κ. Βαν Ντε Ντονκ, αυτό που κάνουν είναι να παρουσιάζουν ένα πραγματικό γεγονός, και έπειτα να το εντάσσουν σε μια ευρύτερη ρητορική όπως την «επίθεση κατά των μουσουλμάνων». Ο ίδιος επισημαίνει ωστόσο πως αντίστοιχη προπαγάνδα γίνεται και από την άλλη πλευρά, από πολύ συντηρητικούς Εβραίους. Ο αναλυτής υπογραμμίζει πως σε αυτή τη σύγκρουση η προπαγάνδα διαχέεται σε μεγάλο βαθμό μέσω social media, όπως το Telegram ή τα τσατ των video games, αλλά και μέσα από πιο «επίσημα κανάλια», όπως οι ιστοσελίδες οργανώσεων. Οπως παρατηρεί, διαχέονται πολλά fake news, ενώ μπορεί να κυκλοφορούν ακόμα και φωτογραφίες από επιθέσεις προηγούμενων ετών.
Στην έκθεσή της η Europol αναφέρεται εκτενώς στη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Telegram και το Chirpwire που προσομοιάζει με το Twitter, των πλατφορμών άμεσης αποστολής μηνυμάτων, δηλαδή των chats, αλλά και ιστοσελίδων που λειτουργούν ως επίσημα «πρακτορεία ειδήσεων» και newsletters. Οπως υπογραμμίζει, κλειδί για τη διασπορά των μηνυμάτων είναι πως πλέον οι τζιχαντιστικές οργανώσεις μεταφράζουν τα μηνύματά τους στις γλώσσες των χωρών στις οποίες απευθύνονται ώστε να καταφέρουν να προσεγγίσουν μεγαλύτερο κοινό.
Το προφίλ των δραστών
Ωστόσο, το προφίλ των ανθρώπων που τελικά θα προχωρήσουν σε μια τέτοια τρομοκρατική πράξη δεν είναι ενιαίο και διαφέρει από περίπτωση σε περίπτωση. Σύμφωνα με την Europol και στις δύο περιπτώσεις των πετυχημένων επιθέσεων του 2022 οι αυτουργοί ήταν μεμονωμένοι δράστες.
Ωστόσο, όπως λέει ο κ. Βαν Ντε Ντονκ, παραμένει πάντα μεγάλο ερώτημα αν οι δράστες λειτουργούν πλήρως αυτόνομα ή αν σχετίζονται με κάποιο τρόπο με τρομοκρατικές οργανώσεις. «Στο παρελθόν, η ISIS τους προσκαλούσε λέγοντάς τους: “Μπορείς να γίνεις ήρωας με τον δικό μας τρόπο”», σχολιάζει προσθέτοντας πως η οργάνωση τους προσέφερε κάθε είδους διαδικτυακή υποστήριξη και τους έδινε πρακτικές συμβουλές για το πώς θα βοηθήσουν στον «αγώνα».
Παραμένει πάντα μεγάλο ερώτημα αν οι δράστες λειτουργούν πλήρως αυτόνομα ή αν σχετίζονται με κάποιο τρόπο με τρομοκρατικές οργανώσεις.
«Δεν θα τους αποκαλούσα μεμονωμένους δράστες. Ακόμα και αν διαπράττει την επίθεση μόνος του, πώς ριζοσπαστικοποιήθηκε;», διερωτάται η κ. Λοτχάμερ εξηγώντας πως με κάποιον τρόπο ο δράστης ανήκει σε ένα δίκτυο ανθρώπων –ακόμα και αν είναι διαδικτυακό– από το οποίο επηρεάζεται.
Ερμηνεύοντας το σύγχρονο τοπίο σχετικά με τον τρόπο που λειτουργούν οι τζιχαντιστικές οργανώσεις, η Europol εκτιμά ότι στο τζιχαντιστικό κίνημα στην Ευρώπη ομάδες συνυπάρχουν με άτομα που ενεργούν μόνα τους ή ως μέλη «ρευστών κυττάρων» μαζί με φίλους και γνωστούς, τα οποία ωστόσο συμμετέχουν σε διάφορα εθνικά και διεθνή δίκτυα τζιχαντιστών, τόσο στο διαδίκτυο όσο και εκτός.
Η επίθεση ως ένα είδος εκδίκησης
Οι αιτίες που μπορεί να οδηγήσουν κάποιον να διαπράξει μια επίθεση είναι επίσης πολλές και διαφορετικές. Σύμφωνα με τον κ. Βαν Ντε Ντονκ κάποιες φορές έχει να κάνει με την ισχυρή ιδεολογία που μπορεί να έχει κάποιος και για την οποία είναι έτοιμος να δώσει και τη ζωή του, και κάποιες άλλες με την πεποίθηση ότι με αυτή την πράξη μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. «Κάποιες άλλες φορές έχει να κάνει με το γεγονός πως αυτοί οι άνθρωποι νιώθουν κοινωνικά αποκλεισμένοι. Νιώθουν ότι κανείς δεν τους παίρνει στα σοβαρά, άρα [η επίθεση] είναι πολύ συχνά ένα είδος εκδίκησης για την κοινωνία στην Ευρώπη». Ενας ακόμα παράγοντας που μπορεί να παίξει ρόλο εάν συνδυαστεί με τα παραπάνω είναι και οι ψυχικές διαταραχές, σημείωσε, καθιστώντας ωστόσο σαφές πως από μόνα τους τα ψυχικά προβλήματα δεν αποτελούν παράγοντα κινδύνου για να γίνει κάποιος τρομοκράτης.
Κάποιες φορές αυτοί οι άνθρωποι νιώθουν κοινωνικά αποκλεισμένοι. Νιώθουν ότι κανείς δεν τους παίρνει στα σοβαρά, άρα η επίθεση είναι πολύ συχνά ένα είδος εκδίκησης για την κοινωνία στην Ευρώπη».
Η κ. Λοτχάμερ επισημαίνει ακόμα πως κάποιοι εξ αυτών που ριζοσπαστικοποιήθηκαν αντιμετώπισαν δυσκολίες ή κρίσεις στη ζωή τους: μπορεί να ήταν μέλη δυσλειτουργικών οικογενειών ή να μην κατάφεραν να πετύχουν σε κάποιον τομέα. Το κοινό στοιχείο που ενώνει τους περισσότερους τρομοκράτες είναι η ιδεολογία. «Οι ιδεολογίες μπορεί να είναι διαφορετικές αλλά συγκλίνουν στον στόχο να σώσουν τον κόσμο από τον δυτικό εκφυλισμό». Αλλα ισχυρά στοιχεία είναι ο μισογυνισμός, όπως προσθέτει, επισημαίνοντας πως αυτό είναι ένα από τα αρκετά κοινά μεταξύ της ιδεολογίας των τζιχαντιστών και της ακροδεξιάς ιδεολογίας. «Τα άτομα αυτά είναι παγιδευμένα σε θεωρίες συνωμοσίας», υπογράμμισε. Χαρακτηριστικά ανέφερε πως ένα ποσοστό όσων ριζοσπαστικοποιήθηκαν στη Γερμανία δεν ήταν ούτε αραβικής καταγωγής ούτε γεννήθηκαν μουσουλμάνοι. «Το 25% των μαχητών [που πήγαν να πολεμήσουν στην ISIS] ήταν Γερμανοί που επέλεξαν να ασπαστούν τον μουσουλμανισμό».
Χρειάζεται χρόνος ώστε τα άτομα αυτά να ξαναπάρουν στα χέρια τους την ευθύνη της ζωής τους, την οποία έχουν αφήσει είτε στον θρησκευτικό ηγέτη είτε στον ηγέτη της οργάνωσης.
Στην ιδεολογία αλλά και στην κοινωνική ένταξη στοχεύουν και οι δράσεις του Δικτύου Πρόληψης της Τρομοκρατίας, το οποίο προσπαθεί να αποριζοσπαστικοποιήσει όσους φυλακίζονται για ανάμειξη με την τζιχαντιστική τρομοκρατία. Η κ. Λοτχάμερ περιγράφει πως χρειάζεται χρόνος, αφοσίωση και εμπιστοσύνη στο άτομο, ώστε αυτό να καταλάβει ότι είχε πάρει λάθος δρόμο. «Είναι σημαντικό να έχουν κίνητρο να αφήσουν αυτή την ιδεολογία. Χρειάζεται χρόνος και εκπαίδευση. Χρειάζεται επίσης να ξαναπάρουν στα χέρια τους την ευθύνη της ζωής τους, την οποία έχουν αφήσει είτε στον θρησκευτικό ηγέτη είτε στον ηγέτη της οργάνωσης. Σε κάθε είδους τρομοκρατία αυτό που είναι κοινό είναι πως οι ισχυρές ιδεολογίες προωθούν ισχυρούς ηγέτες στους οποίους οι άλλοι αφήνουν την ευθύνη της ζωής τους». Η οργάνωση παρακολουθεί τους κρατούμενους και μετά την αποφυλάκισή τους και απομακρύνεται μόνο όταν βεβαιωθεί πως έχουν αναπτύξει δεσμούς με μέλη του κοινωνικού περίγυρου, έχουν σπίτι και δουλειά.
O κ. Βαν ντε Ντονκ επαναλαμβάνει εμφατικά στα σεμινάρια που κάνει για τη ριζοσπαστικοποίηση πως όλοι όσοι τον παρακολουθούν μπορούν να διαπράξουν μια τρομοκρατική ενέργεια. «Αλλά όλοι έχετε έναν λόγο για τον οποίο δεν θα το κάνετε. Γιατί για παράδειγμα, είστε χαρούμενοι, έχετε το σπίτι σας, έχετε τη δουλειά σας. Και ακόμα κι αν κάποια από αυτά τα πράγματα χαθούν προσωρινά, για παράδειγμα εάν πάρετε διαζύγιο ή εάν σας απολύσει το αφεντικό σας, έχετε ακόμα τόσα πολλά για τα οποία θα ζήσετε και τόσα πολλά να κάνετε για αυτά που σας συμβαίνουν που δεν θα ασχοληθείτε ποτέ με την τρομοκρατία, επειδή έχετε ένα είδος εμπιστοσύνης στον κόσμο και ο κόσμος σας εμπιστεύεται ή έτσι τουλάχιστον νιώθετε».