Φωτ. Ο Κολομβιανός καθηγητής Πάουλο Τιγρέρος στο ερευνητικό σκάφος ARC Simón Bolívar, στην Ανταρκτική. (Ευγενική παραχώρηση: University of Bogotá Jorge Tadeo Lozano)
Ακούστε το άρθρο
Ξυπνούσε πριν από τις 6 το πρωί, ανάμεσα στο πάλλευκο της Ανταρκτικής, πάνω στο ερευνητικό σκάφος του Πολεμικού Ναυτικού της Κολομβίας, που επιστρατεύτηκε για επιστημονική εξερεύνηση της λευκής ηπείρου. Ο Πάουλο Σεζάρ Τιγρέρος Μπεναβίδες, καθηγητής Θαλάσσιας Βιολογίας του Πανεπιστημίου της Μπογκοτά Jorge Tadeo Lozano, επί δύο μήνες μάζευε δείγματα μικροπλαστικών που διέσχισαν τεράστιες αποστάσεις –από θαλάσσια ρεύματα, ανέμους, αποδημητικά πουλιά και θηλαστικά ή ανθρωπογενείς παράγοντες– κάνοντας την εμφάνισή τους στην Ανταρκτική.
Η ήπειρος αυτή είναι ο καθρέφτης του πλανήτη μας· μαρτυρά, ως απομονωμένη και ακατοίκητη περιοχή, την κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει η Γη, το κλίμα και το περιβάλλον της. Γι’ αυτό και μία κολομβιανή αποστολή αποφάσισε να επιβιβαστεί σε ένα πλοίο και να ξεκινήσει εξερεύνηση στην Ανταρκτική, ακολουθώντας τα καταστροφικά μικροπλαστικά που έχουν αρχίσει να εμφανίζονται στα παγωμένα και μη νερά της.
«Οι αποστολές της χώρας στην Ανταρκτική έχουν εξελιχθεί από την απλή καταγραφή στη συλλογή ζωτικής σημασίας πληροφοριών που στηρίζουν την κατανόησή μας για την περίπλοκη δυναμική μεταξύ των πολικών υδάτινων μαζών και του παγκόσμιου κλιματικού συστήματος. Αυτές οι αποστολές ρίχνουν επίσης φως στον τρόπο με τον οποίο τα οικοσυστήματα της Ανταρκτικής ανταποκρίνονται στον ανθρώπινο αντίκτυπο, ακόμα και όταν εκείνος προέρχεται χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από αυτές τις απομακρυσμένες περιοχές. Αξιοποιώντας τις επιχειρησιακές και επιστημονικές δυνατότητες του πλοίου ARC Simón Bolívar, στοχεύουμε να εμβαθύνουμε σε αυτά τα πιεστικά ζητήματα», λέει στην «Κ» ο καθηγητής Πάουλο Σεζάρ Τιγρέρος Μπεναβίδες, που επέστρεψε στην Μπογκοτά από την αποστολή.
Οι στόχοι της αποστολής
Η αποστολή απέπλευσε επίσημα από την πόλη Μπουεναβεντούρα στον κολομβιανό Ειρηνικό στις 14 Δεκεμβρίου 2023. Ο καθηγητής επιβιβάστηκε στην Πούντα Αρένας της Χιλής στις 5 Ιανουαρίου 2024 και επέστρεψε στις 12 Φεβρουαρίου. Το πλοίο μόλις πέρασε τη Διώρυγα του Παναμά και θα φτάσει στον Κόλπο της Καρθαγένης (Καραϊβική Κολομβία) στις 27 Μαρτίου.
Η Κολομβία έχει στοχεύσει στην εξερεύνηση της Ανταρκτικής, όπως μας λέει ο συνομιλητής μας, υπό ένα πρότζεκτ ονόματι X Antarctic Expedition. Πρωταρχικός στόχος της αποστολής στην οποία συμμετείχε ο Κολομβιανός ερευνητής είναι να συμβάλει σημαντικά στην επιστημονική έρευνα της Ανταρκτικής, καθώς ήδη το πανεπιστήμιό του έχει αναπτύξει ιδιαίτερη ερευνητική δράση για τα μικροπλαστικά στα νερά της Κολομβιανής Καραϊβικής.
Στόχος μας είναι να αξιολογήσουμε την αφθονία, τη χωρική διακύμανση και τη χημική σύνθεση των μικροπλαστικών που σχετίζονται με τα επιφανειακά ύδατα στο στενό του Gerlache.
«Η παρουσία μικροπλαστικών συνεπάγεται τοξικότητα, καθώς αυτά τα σωματίδια προέρχονται αποκλειστικά από ανθρώπινες δραστηριότητες και η κατασκευή των πλαστικών χρησιμοποιεί τα λεγόμενα πολυμερή, τα οποία είναι ουσιαστικά χημικές ενώσεις με διάφορους βαθμούς τοξικότητας. Δεδομένου ότι το πλαστικό δεν είναι φυσικό στοιχείο των ωκεανών μας, η παρουσία του χρησιμεύει ως σαφής δείκτης της ανθρώπινης επίδρασης. Στόχος μας είναι να αξιολογήσουμε την αφθονία, τη χωρική διακύμανση και τη χημική σύνθεση των μικροπλαστικών που σχετίζονται με τα επιφανειακά ύδατα στο στενό του Gerlache», μας λέει ο Πάουλο Τιγρέρος.
Η διαδρομή
Μάλιστα, πολλά από αυτά τα σωματίδια, συμπεριλαμβανομένων των μακροπλαστικών, εισέρχονται στη θάλασσα μέσω ποταμών, όπου μπορούν να προσληφθούν άμεσα ή έμμεσα από τους οργανισμούς, διαταράσσοντας δυνητικά τα φυσικά οικοσυστήματα.
Για τους ερευνητές, πάντως, η προέλευση των μικροπλαστικών στην Ανταρκτική δεν μοιάζει σαφής, σε αντίθεση, όπως λέγεται, με την Κολομβιανή Καραϊβική, όπου η παρουσία τους αποδίδεται στην εισροή από μεγάλους ποταμούς όπως ο Μαγκνταλένα και ο Σίνου. Ο καθηγητής, βασιζόμενος στον πλούτο της εμπειρίας που αποκτήθηκε μέσω των συλλογικών προσπαθειών μεταξύ καθηγητών, φοιτητών και θαλάσσιων βιολόγων, πήρε την απόφαση να συμμετάσχει στην αποστολή X.
Οι φορείς διασποράς των μικροπλαστικών, σύμφωνα με τον καθηγητή, είναι τα θαλάσσια ρεύματα, οι άνεμοι, τα αποδημητικά πουλιά και θηλαστικά, οι πιθανές ανεξέλεγκτες τουριστικές και αλιευτικές δραστηριότητες, ακόμη και η κακή διάθεση απορριμμάτων από οποιονδήποτε επισκέπτεται την ήπειρο.
Πώς, όμως, βρέθηκαν τα μικροπλαστικά στην Ανταρκτική; «Στην απέραντη έκταση της λευκής ηπείρου, φαινομενικά απομονωμένη στους παγκόσμιους χάρτες από άλλες χερσαίες μάζες και χωρίς γηγενείς πληθυσμούς εκτός από εκείνους που κατοικούν σε βάσεις επιστημονικής έρευνας προσωρινά ή μόνιμα, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι έχουμε άγνοια για τη μικροπλαστική ρύπανση, σε έντονη αντίθεση με περιοχές όπως η Κολομβιανή Καραϊβική, γεμάτες ρύπανση και θαλάσσιες απορρίψεις. Συχνά οριοθετούμε τον Ατλαντικό, τον Ινδικό και τον Ειρηνικό Ωκεανό ως ξεχωριστά σώματα αλμυρού νερού. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι ότι όλοι οι ωκεανοί συνδέονται μεταξύ τους μέσω συνεχών κάθετων και οριζόντιων κινήσεων, δημιουργώντας ρεύματα παρόμοια με έναν κολοσσιαίο ιμάντα μεταφοράς που διευκολύνει την παγκόσμια κυκλοφορία μεγάλης κλίμακας. Σε αυτή την κυκλοφορία, τα νερά αυτών των τριών ωκεανών, μαζί με τα πιθανά περιβαλλοντικά τους προβλήματα, συγκλίνουν στον Νότιο Ωκεανό που περιβάλλει την Ανταρκτική, επιδεινώνοντας το στρες στους οργανισμούς της ηπείρου», αφηγείται στην «Κ» ο Πάουλο Τιγρέρος.
Ενας άλλος φορέας διασποράς, ασφαλώς, είναι η κυκλοφορία των μαζών του αέρα, που μπορούν να μεταφέρουν τα μικροπλαστικά σε τεράστιες αποστάσεις. Σε αυτό το φαινόμενο συμβάλλουν, άθελά τους όπως λέει ο Κολομβιανός καθηγητής, αποδημητικά πουλιά και θηλαστικά, «είτε μέσω της κατάποσης σε απομακρυσμένα, μολυσμένα περιβάλλοντα είτε με το να τα φιλοξενούν στους ιστούς τους».
Ως επιμέρους αιτίες της εμφάνισης μικροπλαστικών στην Ανταρκτική, πάντως, ο Πάουλο Τιγρέρος σημειώνει «πιθανές ανεξέλεγκτες τουριστικές και αλιευτικές δραστηριότητες, ακόμη και κακή διάθεση απορριμμάτων από οποιονδήποτε επισκέπτεται την ήπειρο».
Από την Ανταρκτική στο εργαστήριο
Η έρευνα στην Ανταρκτική, πάντως, επικεντρώθηκε στα πλωτά μικροπλαστικά, δηλαδή σε αυτά που βρίσκονται στη διεπιφάνεια αέρα-θάλασσας, παρότι τα μικροπλαστικά είναι διασκορπισμένα σε όλη τη στήλη του νερού και τα στρώματα ιζήματος. Για τη συλλογή των σωματιδίων χρησιμοποιήθηκαν μικρότερα σκάφη, ενώ το υλικό αμέσως διοχετευόταν στο εργαστήριο που είχε εγκατασταθεί στο πλοίο, όπου τοποθετήθηκαν προσεκτικά σε κοντέινερ για να μεταφερθούν τελικά στα κεντρικά γραφεία του Πανεπιστημίου στην Κολομβία, στη Σάντα Μάρτα. Τα δείγματα που συγκέντρωσε η αποστολή παραμένουν στο πλοίο έως ότου εκείνο «δέσει» ξανά στην Κολομβία την επόμενη εβδομάδα.
Από εκεί και πέρα, «μόλις εισέλθουν στο εργαστήριο, τα δείγματα θα υποβληθούν σε εξέταση με χρήση οπτικού εξοπλισμού για την απομόνωση πιθανών μικροπλαστικών, και θα ακολουθήσουν δοκιμές επαλήθευσης. Στη συνέχεια, η τεχνική AT-FTIR (ειδική υπέρυθρη φασματοσκόπηση) θα χρησιμοποιηθεί για τον προσδιορισμό της σύνθεσης του πολυμερούς κάθε μικροπλαστικού, επιτρέποντας έτσι την αξιολόγηση της σχετικής τοξικότητάς του», κατά τον Πάουλο Τιγρέρος.
Η παρουσία αυτών των σωματιδίων στην Ανταρκτική θα έχει μόνον αρνητικές συνέπειες για τα θαλάσσια οικοσυστήματα.
Ασφαλώς, προσώρας, λίγα στοιχεία είναι γνωστά για την επίδραση των μικροπλαστικών στο περιβάλλον της λευκής ηπείρου, σε αντίθεση με την παρουσία της στον υπόλοιπο κόσμο, που πλέον γίνονται προσπάθειες να αντιμετωπιστούν για να διασωθεί η υγεία του ανθρώπου και του οικοσυστήματος του πλανήτη μας. «Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η παρουσία αυτών των σωματιδίων στην Ανταρκτική θα έχει μόνον αρνητικές συνέπειες για τα θαλάσσια οικοσυστήματα», όπως μας λέει ο Πάουλο Τιγρέρος.
Κατά την άποψή του, πάντως, «η λύση δεν είναι να εμποδίσουμε την κατασκευή πλαστικών προϊόντων. Ωστόσο, αναμφίβολα, η ελαχιστοποίηση της χρήσης τους θα αποδεικνυόταν ευεργετική, σε συνδυασμό με την εφαρμογή τεχνολογικά προηγμένων μεθόδων διάθεσης απορριμμάτων και την υιοθέτηση βιοαποδομήσιμων εναλλακτικών λύσεων. Μια πιο πολλά υποσχόμενη οδός βρίσκεται στη bioprospecting (σ.σ. η έρευνα για τη δημιουργία φαρμακευτικών ή άλλων προϊόντων από φυτά ή μικροοργανισμούς), με επίκεντρο την εξερεύνηση οργανισμών που διαθέτουν ισχυρές δυνατότητες αποδόμησης. Στην πραγματικότητα, αυτή είναι η τροχιά προς την οποία προσανατολίζεται η επόμενη φάση αυτού του έργου».
Η καθημερινή ζωή ανάμεσα στους πάγους που λιώνουν
Η αποστολή του Κολομβιανού καθηγητή πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του θέρους του νότιου ημισφαιρίου, που συμπίπτει μέχρις ενός βαθμού με το φυσικό λιώσιμο της μάζας του πάγου. «Ως επισκέπτης για πρώτη φορά σε αυτήν την ήπειρο, το να βρίσκομαι εκεί ως μάρτυρας αυτού του φαινομένου ήταν κάτι ασυνήθιστο. Οι μελέτες και οι εμπειρίες που μοιράζονται το προσωπικό από την Κολομβία και πολλές επιστημονικές βάσεις κατά μήκος της δυτικής χερσονήσου της Ανταρκτικής δείχνουν ότι τα στρώματα που λιώνουν έχουν αυξηθεί σε ένταση το τελευταίο διάστημα, προφανώς σχετιζόμενα με τις επιπτώσεις της αυξανόμενης παγκόσμιας θερμοκρασίας στον πλανήτη μας».
«Η καθημερινή εμπειρία στο ARC Simón Bolívar δεν μπορεί να περιγραφεί με λέξεις», μας λέει ο Πάουλο Τιγρέρος, που βρέθηκε στην αποστολή που ανέπτυξε και οργάνωσε με τη συνεργασία των δρος Αντρές Φράνκο Χερέρα, της θαλάσσιας βιολόγου Μαρία Χοσέ Ναρίνιο, των διοικητικών υπαλλήλων και των διευθυντών του πανεπιστημίου του.
Το πρωινό ξύπνημα, η συλλογή δειγμάτων, η… γραφειοκρατία και οι νυχτερινές κουβέντες πάνω στο ερευνητικό σκάφος ARC Simón Bolívar.
Ως ερευνητικό σκάφος του Πολεμικού Ναυτικού, πάντως, η πλειονότητα του προσωπικού είναι αξιωματικοί ή υπαξιωματικοί, πάντα έτοιμοι να βοηθήσουν σε διάφορες επιστημονικές δραστηριότητες που σχετίζονται με τη συλλογή δειγμάτων. Αυτό, εκτός από τον εξοπλισμό που διατίθεται στο σκάφος, καθιστά κάθε πτυχή της συλλογής δειγμάτων εξαιρετικά απλή, όπως μας αφηγείται ο Πάουλο Τιγρέρος.
Κάθε μέρα, πάντως, είχε πολλές εργασίες, όχι πάντοτε τις ίδιες, με πολλά ερευνητικά πρότζεκτ σε εξέλιξη, παράλληλα με προγραμματισμένες επισκέψεις σε επιστημονικές βάσεις. «Ωστόσο, γενικά, η επιστημονική εργασία συλλογής δειγμάτων για το έργο μου άρχιζε συνήθως στις 6 το πρωί και ολοκληρωνόταν στις 3 το μεσημέρι. Ο υπόλοιπος χρόνος αφιερωνόταν σε εργασίες γραφείου, οργάνωση υλικού για την επόμενη μέρα, υποστήριξη άλλων ερευνητικών προσπαθειών και, αναμφίβολα, για παρατήρηση στην πανίδα, τη χλωρίδα και τα τοπία της Ανταρκτικής. Τα βράδια, μοιραζόμασταν εμπειρίες με συναδέλφους, Κολομβιανούς και μη, που συμμετείχαν σε αυτή την αποστολή».