Υπάρχουν τρία πολύ συγκεκριμένα βήματα που θα μπορούσαν να εξουδετερώσουν την τοξική επίδραση των φορολογικών παραδείσων. Το πρώτο είναι να τηρούν οι χώρες μητρώο πραγματικών δικαιούχων λογαριασμών και πραγματικών ιδιοκτητών εταιρειών, το δεύτερο είναι να ανταλλάσσουν αυτόματα τις πληροφορίες αυτές μεταξύ τους και το τρίτο είναι να δηλώνουν οι πολυεθνικές εταιρείες τα κέρδη τους ανά χώρα, ώστε να φαίνεται ποιες «παρακάμψεις» χρησιμοποιούν για να μη φορολογούνται στα μέρη στα οποία παράγεται ο πλούτος τους.
Και στα τρία μέτωπα έχει καταγραφεί κάποια πρόοδος τα τελευταία χρόνια, αλλά η πρόοδος αυτή είναι τόσο διστακτική όσο αντιφατική είναι η στάση των βασικών χωρών και τόσο αργή όσο μεγάλο είναι το ειδικό βάρος των συμφερόντων που καλύπτονται από το πέπλο μυστικότητας.
Μια μικρή αχτίδα φωτός (η αποκάλυψη στοιχείων για 214.000 εικονικές εταιρείες που είχε ιδρύσει ένα και μόνο δικηγορικό γραφείο σε έναν μόνο φορολογικό παράδεισο) ήταν αρκετή για να φέρει τα ζητήματα φορολογικής δικαιοσύνης στο επίκεντρο των παγκόσμιων συζητήσεων. «Αυτό που συμβαίνει στους φορολογικούς παραδείσους δεν είναι φορολογικός ανταγωνισμός αλλά φορολογικός πόλεμος με θύματα όλους μας», είπε στην εφημερίδα Sueddeutsche Zeitung ο επικεφαλής του Δικτύου για τη Φορολογική Δικαιοσύνη (TJN), Τζον Κρίστενσεν. Οσο και να ρίξει μία χώρα τους φορολογικούς συντελεστές της σε σχέση με το παρελθόν, η διαφορά που μετράει είναι ανάμεσα στους συντελεστές της και σε αυτούς των φορολογικών παραδείσων. Πρόκειται για έναν αδιέξοδο αγώνα «προς τα κάτω» με τραγικές συνέπειες για τη συντριπτική πλειονότητα.
Αυτό όμως που υπενθύμισε η διαρροή των Panama Papers είναι ότι η βιομηχανία ίδρυσης εικονικών εταιρειών δεν ανθεί μόνο για φορολογικούς λόγους. Ο πρωθυπουργός της Ισλανδίας δεν παραιτήθηκε επειδή η offshore της συζύγου του φοροδιέφευγε (αντιθέτως, υπάρχουν έγγραφα που δείχνουν ότι πλήρωνε κανονικά τους φόρους της στην Ισλανδία, παρότι είχε έδρα στις Βρετανικές Παρθένες Νήσους).
Ο Σίγκμουντουρ Γκουνλάουγκσον κατέβασε δεκάδες χιλιάδες Ισλανδούς στους δρόμους εναντίον του όταν αποκαλύφθηκε πού ακριβώς ήταν επενδεδυμένα τα 4,4 εκατ. δολάρια της εν λόγω offshore. Θυμίζουμε ότι τον Οκτώβριο του 2008, τις δραματικές ημέρες της κατάρρευσης του τραπεζικού συστήματος της Ισλανδίας, η κυβέρνηση υποχρεώθηκε να βάλει «στην άκρη» τις πτωχευμένες τράπεζες και να ιδρύσει, σε μια νύχτα, νέες, ώστε να συνεχίσει να κινείται η οικονομία.
Οι ομολογιούχοι και μέτοχοι των πτωχευμένων τραπεζών, κύριοι ωφελημένοι από το εγκληματικό πάρτι που οδήγησε στην κατάρρευση, βρίσκονται ακόμη και σήμερα σε διαπραγματεύσεις με την κυβέρνηση για το πώς θα αποζημιωθούν. Αυτό λοιπόν που «έκαψε» τον συντηρητικό Γκουνλάουγκσον ήταν η αποκάλυψη ότι υπερασπίζεται τα δημόσια ταμεία έναντι των ομολογιούχων την ώρα που η οικογένειά του διαθέτει μερικά εκατομμύρια σε ομόλογα.
Οσο για τον Βρετανό πρωθυπουργό Κάμερον, ο αιφνιδιασμός του, την πρώτη ημέρα, και η άρνησή του να απαντήσει αν κληρονόμησε την offshore του πατέρα του αντιμετωπίστηκαν με ειρωνεία από τον Εντουαρντ Σνόουντεν – «Τώρα υπερασπίζεται τα προσωπικά δεδομένα!» σχολίασε ο άνθρωπος που αποκάλυψε τις μαζικές παρακολουθήσεις της ιδιωτικής ζωής δισεκατομμυρίων ανθρώπων από τις αμερικανοβρετανικές υπηρεσίες.
Η υποδομή που έχει τεθεί σε λειτουργία για την ηλεκτρονική επιτήρηση του πληθυσμού είναι απείρως πιο πολύπλοκη και πιο δαπανηρή από τις απλές βάσεις δεδομένων που θα απαιτούνταν για να ιδρυθούν μητρώα πραγματικών δικαιούχων, για να εφαρμοστεί η αυτόματη ανταλλαγή πληροφοριών σε παγκόσμια κλίμακα και για να υιοθετήσουν οι πολυεθνικές το country-by-country reporting.
Αλλά, όπως έχει επισημάνει ο Τομά Πικετί, το πρόβλημα δεν είναι τεχνικό, είναι ζήτημα πολιτικής ισχύος. Με τις διεργασίες που έβαλαν σε κίνηση οι αποκαλύψεις των Panama Papers, η πλάστιγγα της ισχύος αυτής έγειρε κατά τι προς την πλευρά του δημοσίου συμφέροντος.