Θυμάσαι πότε διάβασες το πρώτο σου βιβλίο;» Ο κύριος Γκρι είναι που ρωτάει. Οχι, δεν θυμόμουν. Και δεν εννοούσε σχολικό βιβλίο· ξέρω τι εννοούσε. Θυμάμαι τον εαυτό μου μια νύχτα να διαβάζει τον «Πύργο των Καρπαθίων» του Ιουλίου Βερν, στις παλιές εκδόσεις της Αγκυρας πρέπει να ήταν, και να μην μπορώ να κοιμηθώ. Αλλά δεν θυμόμουν ποιο ήταν το «πρώτο βιβλίο» (κάτι σαν προπατορικό αμάρτημα καταχωνιασμένο στη λήθη) και η αλήθεια είναι ότι στενοχωρήθηκα κάπως όταν το συνειδητοποίησα.
Ο κύριος Γκρι κρατάει μιαν ολόφρεσκη, υπέροχη έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης με τον τίτλο «Η ανάγνωση», στην ωραία σειρά ΑΦΕΛΙΑ που σχεδίασε ο ποιητής Διονύσης Καψάλης και επιμελούνται οι Βασιλική Χατζηγεωργίου και Ματθίλδη Πυρλή.
Ενα καλαίσθητο, μυρωδικό βιβλιαράκι γεμάτο ατμοσφαιρικές ασπρόμαυρες φωτογραφίες του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου: άνθρωποι που διαβάζουν βιβλίο, περιοδικό, εφημερίδα, φυλλάδιο, οτιδήποτε. Πάντως διαβάζουν τη στιγμή που τους απαθανατίζει η κάμερα. Ορθιοι, καθιστοί ή ξαπλωμένοι, μόνοι ή με συντροφιά. Επώνυμοι και ανώνυμοι: ο Τσίρκας, ο Θράσος Καστανάκης, ο Νάνος Βαλαωρίτης σε τρυφερή ηλικία, ο ζωγράφος Νίκος Δραγούμης, ο Γεώργιος Δροσίνης, ο Κωστής Παλαμάς, ο Τζουζέπε Ουγκαρέτι, ο Παντελής Πρεβελάκης, η Κατίνα Παξινού, ο Δημήτρης Γληνός, ο Κλείτος Κύρου, ο δήμαρχος Αθηναίων Κώστας Κοτζιάς, ο Γεώργιος Κουμάντος, ο Σεφέρης, ο αρχοντικός, εκπληκτικός συγγραφέας μας Γιάννης Μπεράτης, καθώς επίσης γηραιοί ναύαρχοι, αξιωματικοί και οπλίτες. Σε μια συγκινητική φωτογραφία, ένας αξιωματικός διαβάζει στους –προφανώς αναλφάβητους– στρατιώτες του πλάι σε μια σκηνή, κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Και στη φωτογραφία που κοσμεί το σημερινό σημείωμα, μια μάλλον όμορφη, ανώνυμη νεανίς διακρίνεται να διαβάζει αμέριμνη ή σκεφτική «στο μπουντουάρ. Δεκαετία 1920 (Αρχείο Μενέλαου Μεταξά)».
«Θυμάμαι καλά το πρώτο μου βιβλίο», λέει ο κύριος Γκρι καθώς χαζεύουμε την άγνωστη κοπέλα της φωτογραφίας. «Ηταν οι “Βιβλικές Ιστορίες”», συνέχισε. «Μου το είχε φέρει δώρο μια άγια γυναίκα που με φρόντιζε τα Σαββατοκύριακα, η Ευθυμία. Μάλλον πίστευε πως με το βιβλίο αυτό θα γινόμουν πιστός χριστιανός. Ατύχησε· ωστόσο, με έκανε πιστό αναγνώστη διότι το βιβλίο ήταν γεμάτο συναρπαστικές αφηγήσεις με κοσμογονίες, με κατακλυσμούς, με πύργους που έφταναν στον ουρανό, με ολόγυμνους πρωτόπλαστους να εκδιώκονται από έναν θεσπέσιο κήπο, με αδέλφια που δολοφονούν το ένα το άλλο, και όλο αυτό να ξεκινάει από μερικές λέξεις που υποτίθεται ότι πρόφερε μέσα στην άβυσσο ο Θεός, δίνοντας μετά ψυχή στον πρώτο άνθρωπο με την πνοή Του. Το βιβλίο αυτό ήταν η δική μου μύηση».
Χαζεύουμε τις φωτογραφίες του εξαίρετου τομιδίου, αυτό «το δυναμικό πεδίο μιας διπλής οπτικής διασταύρωσης», όπως σημειώνει στο διεισδυτικό, εκτενές εισαγωγικό του ο Γιάννης Παπαθεοδώρου. Είναι όλες γεμάτες από μιαν ιδιότυπη δράση, μια σιωπηρή βουή, υπόγειο σασπένς. Την ένταση που πλημμυρίζει έναν άνθρωπο όταν κόσμοι ανοίγονται μπροστά του. Με μερικές λέξεις, με μια πνοή.