Συνδιαμόρφωσε ο Φράνκο Τζεφιρέλι την εποχή του; Συνέβαλε με την αισθητική των κινηματογραφικών και θεατρικών – οπερατικών παραγωγών του σε μια διαφορετική ανάγνωση, για παράδειγμα, του Σαίξπηρ («Ρωμαίος και Ιουλιέτα», 1968) ή σε μια περισσότερο «γήινη» αποτύπωση του Ιησού («Ιησούς από τη Ναζαρέτ», 1977) ή όχι; Ο Ιταλός δημιουργός, ο οποίος πέθανε σε ηλικία 96 ετών στις 15 Ιουνίου, άφησε εκτός από πλούσιο έργο και μια αυτοβιογραφία 550 σελίδων (κυκλοφόρησε το 1986, στα ελληνικά εκδ. Αστάρτη), η οποία είναι λεπτομερής, ειλικρινής και αποκαλυπτική για τον τρόπο που μεγάλωσε, έζησε και δημιούργησε.
Ξεφυλλίζοντάς την και πάλι, τρεις δεκαετίες αργότερα, διαπιστώνεις ότι ο χρόνος έχει προσθέσει, μάλλον, παρά αφαιρέσει το ενδιαφέρον. «Η δημόσια φιγούρα του καθενός είναι ένα μικρό φανταστικό κατασκεύασμα», γράφει στον πρόλογο. «Ο καθένας διαμορφώνει το παρελθόν του έτσι που να ταιριάζει στις ανάγκες του παρόντος: όσο πιο πνευματώδης είσαι, τόσο πιο γρήγορα αυτά τα κοσμικά ανέκδοτα θα χτίσουν τον κοραλλιογενή βράχο της φαντασίας γύρω από τον μικροσκοπικό κεντρικό πυρήνα της πραγματικότητας, μέχρι που κανείς να μην μπορεί πια να διακρίνει την αρχική μορφή του».
Γνωρίζοντας εκ των προτέρων τις παραμορφώσεις, λοιπόν, κάνει μια διαδρομή αυτογνωσίας, συμφιλιωμένος με τις απορρίψεις, την απρόθυμη πλευρά, καμιά φορά εξαιρετικά δυσάρεστη συμπεριφορά των ανθρώπων. Κοιτά με επιείκεια ζώντες και τεθνεώτες. Ενα πάνθεον καλλιτεχνικής δημιουργίας (που περιλαμβάνει από τον Βισκόντι και την Κάλλας ώς την Κοκό Σανέλ, την Γκρέτα Γκάρμπο, τον Ρίτσαρντ Μπάρτον και την Ελίζαμπεθ Τέιλορ, τον Τούλιο Σεραφίν), δεκάδες προσωπικότητες, που έχουν συνδιαμορφώσει, ο καθένας με την προσφορά του, τον 20ό αιώνα. Συμπορεύτηκε μαζί τους για μεγαλύτερα ή μικρότερα διαστήματα, τον επηρέασαν και τους επηρέασε, έδωσαν από κοινού σχήμα, εικόνα και ήχο σε επιθυμίες, αισθήματα, διαθέσεις και σκέψεις.
Μύθοι που φτιάχτηκαν όχι μόνο για τις ανάγκες τού (εκάστοτε) σταρ σίστεμ, αλλά και για την υπαρξιακή αποσυμπίεση του κοινού και, ευρύτερα, της κοινωνίας.
Η ζωή, εξάλλου, όπως φαίνεται και από τις σελίδες της αυτοβιογραφίας του Τζεφιρέλι δεν είναι αποσπασματική, χωρισμένη στους λίγους γνωστούς και διάσημους, από τη μια πλευρά, και στους πολλούς «ανώνυμους» από την άλλη. Ο καθένας έχει τη θέση του, τη συνεισφορά του σε ό,τι αποκαλούμε εποχή. Δείγμα αυτής της συνέχειας, του ανακατέματος ανθρώπων και ιστοριών, δίνει ο Τζεφιρέλι μιλώντας για τις ρίζες του στην ύπαιθρο της Τοσκάνης: «Μέσα σε αυτά τα καλοκαίρια με τους χωρικούς ανακάλυψα για πρώτη φορά το θέατρο. Κάποιοι περίεργοι τύποι, πολύ γνωστοί και αγαπητοί στους χωρικούς, έρχονταν τακτικά να μας επισκεφθούν. Καθισμένοι κοντά στο τζάκι έλεγαν ιστορίες-φανταστικές, τραγικές, κλασικές, ανακατεμένες με ειδήσεις και πραγματικά γεγονότα. (…) Ηταν μαέστροι του δραματικού εφέ και θυμάμαι καλά πως ένας τους τοποθετούσε ένα φανάρι στο πάτωμα δίπλα του, για να φτιάχνει διαβολικές σκιές επάνω στους τοίχους – ένα πράγμα που το έχω χρησιμοποιήσει πολλές φορές στις δικές μου παραγωγές».
Κάπως έτσι ο σπόρος της αφήγησης άρχισε να καλλιεργείται στον μικρό Φράνκο, να τροφοδοτεί τη φαντασία του, να τον στέλνει με γέλια και με κλάματα στο κρεβάτι του, ανακουφισμένο. Ισως να είναι και αυτή η λέξη-κλειδί: ανακούφιση. Η θεραπευτική ιδιότητα της τέχνης αλλά και της αρχετυπικής τέχνης της αφήγησης.
Πώς συνθέτει ο καθένας μας τα πολλά κεφάλαια της δικής του «αυτοβιογραφίας»; Δεν φτάνει μόνο ο ένας που αφηγείται· πρέπει να είναι και ο άλλος που ακούει. Που γίνεται μάρτυρας περιστατικών, μικρών ή που μοιάζουν μικρά αλλά εν τέλει, στην πορεία, αποδεικνύονται καθοριστικά. Αυτός «που ακούει» σπανίζει ολοένα και περισσότερο σήμερα. Το παραμιλητό μοιάζει να υποκαθιστά την απουσία του παρόντος άλλου. Ούτε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να αναπληρώσουν τη δύναμη της ζωντανής συμμετοχής, ακόμη κι αν στέκει εκεί αφηρημένη, μάλλον αδιάφορη, καμιά φορά και αποσυρμένη στους δικούς της κόσμους. Αν κάτι επαναδιατυπώνει η αυτοβιογραφία του Τζεφιρέλι είναι η ανάγκη του άλλου που ακούει. Ο ίδιος ασκήθηκε στον διπλό ρόλο του αφηγητή και του ακροατή, με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία. Δεν είναι αυτό που μετράει στον γενικό απολογισμό.