Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης είναι, σύμφωνα με τις απαντήσεις, ο απόλυτος σταρ στο πάνθεον των ηρώων (92,7%). Την ίδια στιγμή όμως, για τον Αναστάσιο Πολυζωίδη, πολιτικό και δικαστή που μαζί με τον Γεώργιο Τερτσέτη αρνήθηκαν να υπογράψουν την απόφαση καταδίκης σε θάνατο για εσχάτη προδοσία του Κολοκοτρώνη κ.ά., δηλώνουν άγνοια δύο στους τρεις ερωτώμενους.
Σχετικά με το κρυφό σχολειό, παρά την αμφισβήτησή του από πολλούς ιστορικούς τα τελευταία χρόνια, ποσοστό 70,71% των Ελλήνων συνεχίζει να πιστεύει ότι υπήρξε. Δεν ισχύει όμως το ίδιο για τον αφορισμό της Επανάστασης από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄, γεγονός που, ενώ δεν έχει αμφισβητηθεί και περιλαμβάνεται στη διδασκαλία της μέσης εκπαίδευσης, ένας στους τρεις Ελληνες (33,2%) δηλώνει αβέβαιος ως προς το εάν αυτό συνέβη στην πραγματικότητα, ενώ το 23,3% το αμφισβητεί ευθέως.
Με αφορμή τη συμπλήρωση, το 2021, διακοσίων χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, το Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών – Μάρκος Δραγούμης (ΚΕΦίΜ) θα εκπονήσει συνολικά τρεις ετήσιες δημοσκοπήσεις με θέμα τη δημόσια πρόσληψη της Επανάστασης του ’21.
Στόχος είναι να αποτυπωθεί με τη μεγαλύτερη δυνατή ευκρίνεια η εικόνα που έχει η ελληνική κοινωνία για το ’21, για τους πρωταγωνιστές και τους αφανείς ήρωες, τον ρόλο των Μεγάλων Δυνάμεων, των ομάδων και των θεσμών, τις τρεις Εθνοσυνελεύσεις και τα Συντάγματα, τον χαρακτήρα της Επανάστασης, αλλά και το πώς αυτή διδάσκεται στο σχολείο.
Η πρώτη δημοσκόπηση, συμπεράσματα της οποίας παρουσιάζουμε και αναλύει ο Αριστείδης Χατζής (διευθυντής Ερευνών στο ΚΕΦίΜ), καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, πραγματοποιήθηκε τον Δεκέμβριο του 2019 από την εταιρεία MARC με τη μέθοδο της πολυσταδιακής τυχαίας δειγματοληψίας με χρήση quota βάσει φύλου, ηλικίας και γεωγραφικής κατανομής, με τηλεφωνικές συνεντεύξεις σε 1.200 νοικοκυριά από 22 ερευνητές της MARC. Οι ερωτήσεις που υποβλήθηκαν ήταν απλές και ευθείς, προκειμένου να αποφευχθούν η επίδραση του πλαισίου και η χειραγώγηση των απαντήσεων. Στόχος της έρευνας, εκτός από την αποτύπωση της πραγματικής εικόνας για το ’21, είναι και το πώς αυτή η εικόνα επηρεάζεται από δημογραφικά και άλλα χαρακτηριστικά: εισόδημα, επίπεδο μόρφωσης, πολιτική τοποθέτηση.
Το κύριο συμπέρασμα είναι ότι όλα αυτά τα χαρακτηριστικά λίγο επηρεάζουν τις απαντήσεις και η εικόνα των Ελληνων πολιτών για την Επανάσταση του ’21 διακρίνεται από ομοφωνία. Στο ερώτημα τι είδους επανάσταση ήταν η ελληνική, το 90,4% απαντάει εθνική, οι περισσότεροι όμως αναγνωρίζουν τον πολυδιάστατο χαρακτήρα της: κοινωνικό, φιλελεύθερο, θρησκευτικό, δημοκρατικό, με τον τελευταίο να υποτιμάται περισσότερο έναντι των άλλων, σε ποσοστό 35,6%, ιδιαίτερα από τη γενιά του Πολυτεχνείου (55-64 ετών). Και πάλι όμως οι διακυμάνσεις, αν και ορατές, δεν είναι εντυπωσιακές. Ο Αγώνας των Ελλήνων ήταν αγώνας για την ελευθερία· η κυρίαρχη άποψη είναι αυτή.
Στη λίστα με τους πιο «δημοφιλείς» της Ελληνικής Επανάστασης, στις πιο χαμηλές θέσεις βρίσκονται μερικές από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες. Οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας, η οικογένεια Κουντουριώτη, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο Λόρδος Βύρων. Τον ρόλο του Μαυροκορδάτου τον αναγνωρίζουν οι αριστεροί (πολύ περισσότερο από τους φιλελεύθερους) και οι οικονομικά ισχυρότεροι, ενώ τον απορρίπτουν πλήρως οι αυτοχαρακτηριζόμενοι εθνικιστές. Σχετικά χαμηλά όμως βρίσκεται και ο Ιωάννης Καποδίστριας, μάλλον γιατί δεν συμμετέχει στα πολεμικά γεγονότα της Επανάστασης, αφού έρχεται στην Ελλάδα μετά τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου. Αναδεικνύεται σε ηγέτη και πρωταγωνιστή στην τελευταία φάση της Επανάστασης. Θετικότερα αποτιμάται από τους νέους (10,2%) ενώ λιγότερο θετικά για τους μεγαλύτερους σε ηλικία (1,8%), είναι πιο δημοφιλής στα στρώματα με ανώτερο μορφωτικό και εκπαιδευτικό επίπεδο και στους κεντρώους (9,1%) και ελάχιστα στην Αριστερά (2,4%), στους ψηφοφόρους του ΚΚΕ (1%) και όσους δηλώνουν κομμουνιστές (0%). Εχει ενδιαφέρον ότι είναι δημοφιλής ανάμεσα σε όσους δηλώνουν φιλελεύθεροι στις αυθόρμητες απαντήσεις (6,5%) ενώ και πάλι οι φιλελεύθεροι και οι ψηφοφόροι του ΚΙΝΑΛ δίνουν και το ισχυρότερο θετικό πρόσημο στη δράση του.
Οσον αφορά τον ρόλο των Μεγάλων Δυνάμεων, οι Ελληνίδες και οι Ελληνες θεωρούν ότι στην επιτυχία της Επανάστασης πρωταγωνίστησε κυρίως η Ρωσία και όχι η Αγγλία, η οποία συνέβαλε στον μεγαλύτερο βαθμό στη νικηφόρο έκβαση του Αγώνα. Σύμφωνα με τον Αριστείδη Χατζή, η προτίμηση αυτή πιθανόν συσχετίζεται με τη στάση των ιδίων έναντι της σημερινής Ρωσίας, παρά με συγκεκριμένες ενέργειες της ρωσικής πολιτικής που ευνόησαν το ελληνικό ζήτημα. Η Ρωσία επιλέγεται κυρίως από τους μεγαλύτερους σε ηλικία (44-46,5%, έναντι 37,6% στους νέους), τους πολίτες μέσου εισοδήματος (47,1%), τους σοσιαλιστές (48,6% – Αριστερά 46,6% – Κεντροαριστερά 47,8% – ψηφοφόροι ΣΥΡΙΖΑ 48,1%) ακόμη και τους φιλελεύθερους (45,5%). Λιγότερο επιλέγεται μεταξύ των συντηρητικών (30,7%).
Διχασμένη εμφανίζεται η κοινή γνώμη για το αν η Επανάσταση ξεκίνησε την 25η Μαρτίου στη Μονή της Αγίας Λαύρας. Το 42,5% θεωρεί ότι η έναρξη έγινε εκεί τη συγκεκριμένη ημερομηνία, ενώ το 42,7% πιστεύει ότι πρόκειται για μύθο. Ενα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία της έρευνας είναι ότι 42,9% των Ελλήνων θεωρούν ότι οι ίδιοι γνωρίζουν καλά την Επανάσταση, αλλά ταυτόχρονα το 91,1% θεωρεί ότι οι υπόλοιποι τη γνωρίζουν ελάχιστα.
Πολύπτυχο γεγονός, πολύ πιο σύνθετο από ό,τι νομίζουμε
Αριστείδης Χατζής, καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών
Οι Ελληνίδες και οι Ελληνες είναι, δικαίως, υπερήφανοι για την Ελληνική Επανάσταση. Την βλέπουν, όλοι σχεδόν, με τον ίδιο τρόπο. Ως ένα πολεμικό γεγονός, μία σειρά ηρωικών πράξεων και θυσιών, γι’ αυτό θαυμάζουν κυρίως τους στρατιωτικούς της στεριάς και της θάλασσας. Εκτιμούν ταυτόχρονα τη συμβολή όλων των ομάδων που ενεπλάκησαν, αν και αδικούν κάπως τους εμπόρους και τους προεστούς.
Ολοι όσοι συμμετείχαν, πάντως, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο έχουν θετικό πρόσημο στην ελληνική κοινωνία, ακόμα και ομάδες και πρόσωπα που έχουν δαιμονοποιηθεί, όπως οι Φαναριώτες. Φαίνεται όμως να υποτιμώνται η πολιτική, η διπλωματική, η οικονομική και η θεσμική διάσταση του Αγώνα.
Προφανώς, η επιτυχής κατάληξη του Αγώνα οφείλεται κυρίως στην εκπληκτική αντοχή των Ελλήνων που πολεμούν αδιάκοπα για οκτώ χρόνια (1821-1829). Δεν φαίνεται να γνωρίζουν όμως οι περισσότεροι πώς οργανώθηκε πολιτικά το επαναστατικό κρατικό μόρφωμα, ποιους νεωτερικούς θεσμούς υιοθέτησε και πόσο πρωτοποριακά Συντάγματα ψήφισε, ποιοι χρηματοδοτούσαν απλόχερα τον Αγώνα αλλά και ποιος ήταν ο αρχιτέκτονας της αποτελεσματικής εξωτερικής πολιτικής.
Η Ελληνική Επανάσταση ήταν ένα παγκόσμιο γεγονός, η πρώτη πετυχημένη εθνική Επανάσταση στη μεταναπολεόντεια Ευρώπη που οδήγησε σε εθνικό ανεξάρτητο κράτος. Εχει χαρακτηριστικά που θα μας έκαναν διπλά περήφανους αν τα γνωρίζαμε καλύτερα, γιατί αυτό που συμβαίνει στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο έχει πολλές πτυχές και είναι πολύ πιο σύνθετο απ’ ό,τι νομίζουμε.
Γυναίκες πρωταγωνίστριες, φιλελεύθερα και δημοκρατικά Συντάγματα, ριζοσπαστικές ιδέες, εφημερίδες και πολιτικός διάλογος, μια παραδοσιακή κοινωνία που δέχεται το νεωτερικό και το εσωτερικοποιεί.
Η Ελληνική Επανάσταση είναι συναρπαστική με πολύ περισσότερους τρόπους από αυτούς που γνωρίζουμε.
Να επαναπροσεγγίσουμε το 1821 χωρίς κρωγμούς
Μαρία Ευθυμίου, ιστορικός
Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε εκπαιδευθεί σε σχέση με την Ελληνική Επανάσταση, μέσω πανομοιότυπης πληροφόρησης που στηρίζεται στα σχολικά βιβλία και στους επετειακούς λόγους των δασκάλων μας. Ελάχιστοι έχουμε αναζητήσει περαιτέρω τροφοδότηση και προβληματιστεί προς άλλες κατευθύνσεις. Δεν είναι κακό οι λαοί να έχουν κοινή κατεύθυνση, ωστόσο είναι εξαιρετικά χρήσιμο να ξαναδούμε το ’21 μέσα από τις νέες προσεγγίσεις. Αυτές είναι σε μεγάλο βαθμό διαφορετικές από το κυρίαρχο αφήγημα του Μεσοπολέμου σύμφωνα με το οποίο οι στρατιωτικοί ήταν «καλά παιδιά του λαού», οι πολιτικοί «προδότες της Επανάστασης», ο Κολοκοτρώνης «άγιος», ο Μαυροκορδάτος «δαίμονας», η Αγγλία «ο εκπρόσωπος του κακού».
Δεν πρέπει να μας κάνει εντύπωση το γεγονός ότι, στην παρούσα δημοσκόπηση, οι περισσότεροι από εμάς απαντούμε ότι η συμβολή της Ρωσίας ήταν σημαντικότερη για την έκβαση του Αγώνα απ’ αυτήν της Αγγλίας. Το γεγονός ότι εξαρτηθήκαμε σε μεγάλο βαθμό από την Αγγλία για να ολοκληρωθεί η Επανάσταση και να δημιουργηθεί ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, γέννησε αίσθημα μειονεξίας το οποίο επιφέρει εντός μας αναστροφή του γεγονότος.
Προφανώς, νιώθουμε άβολα για το γεγονός ότι δεν τα καταφέραμε μόνοι μας και χρειαστήκαμε τη βοήθεια των μεγάλων δυνάμεων και κυρίως της Αγγλίας. Αυτή, ας μην ξεχνάμε, ήταν ο πιο μισητός εχθρός της τότε Αριστεράς, λόγιοι της οποίας συνέβαλαν, στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, να διαμορφωθεί το κυρίαρχο μέχρι σήμερα αφήγημα.
Εχουμε βολευτεί σε μια μονοδιάστατη εικόνα για την Ελληνική Επανάσταση. Και αυτό μας αδικεί. Αδικεί την ευφυΐα μας, αδικεί το επίπεδο των ιστορικών γνώσεων που έχουμε στο μεταξύ κατακτήσει για την προεπαναστατική και την επαναστατική περίοδο, στη βάση και νέων στοιχείων που έχουν εντοπισθεί και αξιοποιηθεί. Είναι σημαντικό να επαναπροσεγγίσουμε το 1821 χωρίς εντάσεις, χωρίς πόλωση, χωρίς κρωγμούς. Η Ελληνική Επανάσταση έχει πλευρές φωτεινές και σκοτεινές αλλά έχει και αναγνώσεις πολιτικές και κοινωνικές πολύ ενδιαφέρουσες που αναδεικνύουν ακόμα περισσότερο το ειδικό βάρος και τη σημασία της. Ως πολίτες μόνο να κερδίσουμε έχουμε από αυτό το ξανακοίταγμα της Ιστορίας. Αρκεί να το χειριστούμε με ουσία, μέτρο και σωφροσύνη. Και χαρά επαναπροσδιορισμού μας.