Ο Αλεξάντερ φον Χούμπολτ (1769-1859) ήταν ένας από τους πιο απίστευτους τύπους που έζησαν ποτέ. Στο εκπληκτικό βιβλίο της «Η επινόηση της φύσης. Ο Νέος Κόσμος του Αλεξάντερ φον Χούμπολτ» (κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ροπή), η Αντρεα Βουλφ δείχνει με τον πιο πειστικό τρόπο γιατί ο Πρώσος επιστήμονας που άστραψε κυρίως τον δέκατο ένατο αιώνα, ήταν μια τόσο ερεθιστική, πρωτοποριακή προσωπικότητα, η οποία όμως, μέσα στον εικοστό αιώνα ξεχάστηκε. Κι όμως, όταν πέθανε το 1869, στα ενενήντα του, η μνήμη του τιμήθηκε με μεγάλες εκδηλώσεις λατρείας τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, τη βόρεια και τη νότια.
Μιλήσαμε στο τηλέφωνο με την Αντρεα Βουλφ πριν από λίγες ημέρες για την παράξενη περίπτωση του Χούμπολτ, προτού όμως διαβάσουμε τι μας είπε, ιδού μερικά βασικά σημεία που, νομίζω, δείχνουν, έστω και τηλεγραφικά, γιατί αυτός ο πολυπρισματικός επιστήμονας, εξερευνητής, γεωγράφος, γεωλόγος, βοτανολόγος και συγγραφέας, ο οποίος δεν έκανε ποτέ καμία μεγάλη ανακάλυψη, υπήρξε μια τόσο εμβληματική προσωπικότητα για τις φυσικές επιστήμες, για το σύγχρονο περιβαλλοντικό κίνημα, για τη φιλοσοφία και την τέχνη:
1. Στα τριάντα του, και επί πέντε συναπτά έτη (1799-1804), εξερεύνησε σχεδόν ολόκληρη την αμερικανική ήπειρο, καταγράφοντας, με τα… 42 επιστημονικά όργανα μέτρησης που μετέφερε ο ίδιος, γεωφυσικά, μετεωρολογικά, βοτανικά, γεωγραφικά δεδομένα για πρώτη φορά.
2. Ταξίδεψε στη Βενεζουέλα, στις Ανδεις, στο Μεξικό, στην Κούβα, στις Ηνωμένες Πολιτείες (υπήρξε συνομιλητής του Αμερικανού προέδρου Τόμας Τζέφερσον). Το 1829 εξερεύνησε επίσης τις αχανείς στέπες της Ρωσίας και της Σιβηρίας.
3. Μολονότι άνθρωπος του κόσμου, ζώντας και γράφοντας στο Βερολίνο και το Παρίσι, ή την Ουάσιγκτον, τη Φιλαδέλφεια και τη Μόσχα, δεν είχε κανένα πρόβλημα να βρίσκεται με ελάχιστα, πρωτόγονα μέσα, στα πιο άγρια, αφιλόξενα και απόμερα σημεία του πλανήτη, όπως στις όχθες του ποταμού Ορινόκο της Βενεζουέλας ή στην κορυφή του όρους Τσιμποράζο των Ανδεων, με υψόμετρο 6.268 μέτρα.
4. Ηταν ο πρώτος που παρατήρησε και σχολίασε την καταστροφή της φύσης από τον άνθρωπο, κυρίως μέσα από την αποψίλωση των δασών του Αμαζονίου. Από τις αρχές του δεκάτου ενάτου αιώνα, ο Χούμπολτ μίλησε για αυτό που σήμερα ονομάζουμε κλιματική αλλαγή.
5. Ηταν ο πρώτος που εξέφρασε την άποψη πως κάποτε όλες οι ήπειροι της Γης ενώνονταν (η θεωρία της Πανγαίας) και χωρίστηκαν στην πορεία δημιουργώντας τους πέντε ωκεανούς.
6. Ηταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε την ελληνική λέξη «Κόσμος» για να μιλήσει για τη φύση ως ένα σύνολο που περιλαμβάνει τα πάντα, από τα ζώα και τα φυτά έως τα πετρώματα αλλά και τον άνθρωπο. Το μεγάλο, εμβληματικό του έργο, εξάλλου, φέρει αυτόν ακριβώς τον τίτλο: «Kosmos». Επίσης, υπήρξε πρόδρομος της «θεωρίας της Γαίας», την οποία ανάπτυξε το 1995 ο χημικός Τζέιμς Λόβλοκ.
O πολυπρισματικός επιστήμονας, εξερευνητής, γεωγράφος, γεωλόγος, βοτανολόγος και συγγραφέας Aλεξάντερ φον Χούμπολτ, όπως τον ζωγράφισε ο Φρίντριχ Γκέοργκ Βάιτς το 1806.
7. Επηρεάστηκε από τη σχέση του με τον Γκαίτε, όπως και ο Γκαίτε από αυτόν. Ο Χούμπολτ επηρέασε πολύ και τους Αγγλους Ρομαντικούς, όπως τον Κόλριτζ και τον Ουέρντσγουορθ, αλλά και τους Αμερικανούς Υπερβατικούς, όπως τον Εμερσον και τον Θορό. Καταλυτική υπήρξε επίσης η επιρροή του Χούμπολτ πάνω στον Δαρβίνο.
Η Αντρεα Βουλφ, γεννημένη το 1972 στο Νέο Δελχί της Ινδίας, μεγάλωσε στο Αμβούργο και σπούδασε στο Λονδίνο. Ενα άλλο επιτυχημένο βιβλίο της είναι οι πορείες που διέγραψαν οι εξερευνητές αστρονόμοι του δεκάτου ογδόου αιώνα: «Κυνηγώντας την Αφροδίτη: ο αγώνας για τη μέτρηση του ουρανού» (2012 – δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά).
Το πρωί που μιλήσαμε στο τηλέφωνο, βρισκόταν στη Γερμανία και αγωνιούσε για την έλευση της κόρης και της εγγονής της από το Λονδίνο. Η αγωνία είχε να κάνει με τα δεδομένα του κορωνοϊού στη βρετανική πρωτεύουσα, ωστόσο, είχε μεγάλη διάθεση για να μας μιλήσει για τον αγαπημένο της Χούμπολτ.
– Λέγεται πως ο κορωνοϊός συνδέεται με τη διατάραξη της τροφικής αλυσίδας, με τον τρόπο που ζούμε και καταναλώνουμε – πράγμα που θυμίζει πολύ Χούμπολτ.
– Είναι δύσκολο να θέσεις τη σημερινή εποχή σε ένα ιστορικό πλαίσιο αλλά, όντως, αυτό είναι κάτι που ο Χούμπολτ είχε προβλέψει. Τον απασχολούσε πολύ η καταστροφή της φύσης την οποία έβλεπε σαν ένα ζώντα οργανισμό. Μάλιστα, τον απασχολούσαν και οι μεταδοτικές ασθένειες. Τον ενδιέφεραν το εκάστοτε κοινωνικό πλαίσιο, τα δημογραφικά στοιχεία πίσω από μια επιδημία, η θερμοκρασία του περιβάλλοντος, η φορά των ανέμων. Στη Βέρα Κρουζ του Μεξικού έπεσε πάνω σε μια επιδημία Κίτρινου Πυρετού και συνέκρινε τις θερμοκρασίες στα διάφορα μέρη, το υψόμετρο στο Μέξικο Σίτι. Δεν τον απασχολούσαν μονάχα τα δεδομένα της νόσου καθεαυτήν αλλά και τι βρισκόταν πίσω από μια νόσο.
– Παρότι ο Χούμπολτ δεν ανακάλυψε ποτέ κάτι σημαντικό, όπως ο Νεύτωνας ή ο Δαρβίνος, άφησε τεράστιο στίγμα. Κι όμως, γράφετε πως τον εικοστό αιώνα πέρασε στην αφάνεια.
– Πράγματι, δεν προέβη σε κάποια κοσμογονική ανακάλυψη, όμως διεύρυνε και εμβάθυνε σε βαθμό απίστευτο την επιστημονική παρατήρηση. Από τη μία, είχε εμμονή με τις μετρήσεις, με τα νούμερα, κατέγραφε τα πάντα. Από την άλλη, τον ενδιέφεραν πολύ οι συναισθηματικές μας αντιδράσεις απέναντι στα φυσικά φαινόμενα. Πίστευε πως πρέπει να χρησιμοποιούμε τη φαντασία μας για να προσεγγίσουμε τη φύση. Στις αρχές του εικοστού αιώνα, οπότε και επικράτησαν μια αμιγώς ορθολογική άποψη και η επιστημονική εξειδίκευση, ο Χούμπολντ θεωρήθηκε κάτι σαν ρομαντικός καλλιτέχνης παρά επιστήμονας. Τον περιφρονούσαν, για την ακρίβεια. Ο αντιγερμανισμός των δύο παγκοσμίων πολέμων στον αγγλόφωνο κόσμο έδωσε τη «χαριστική βολή».
Ομως αυτή η αντίληψη έχει μεταβληθεί δραστικά τις τελευταίες δεκαετίες. Πρόσφατα, μιλούσα με έναν φυσικό με ειδίκευση στην κβαντομηχανική, ο οποίος μου έλεγε ότι δίχως φαντασία θα ήταν αδύνατον να κατανοήσει την κβαντοφυσική. Αυτή η προσέγγιση, συνειδητά ή ασυνείδητα, είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό η στάση που είχε ο Χούμπολντ απέναντι στα πράγματα. Αυτή είναι η κληρονομιά του σε εμάς. Μπορεί να μην θυμόμαστε ακριβώς τον Χούμπολτ, ζούμε όμως περισσότερο από ποτέ με τις ιδέες του και την κοσμοθεωρία του.
Πίστευε πως θα φτάσουμε σε άλλους πλανήτες και θα τους κάνουμε κακό
Το εξώφυλλο του βιβλίου «Η επινόηση της Φύσης – Ο Νέος Κόσμος του Αλεξάντερ φον Χούμπολτ».
– Πόσο σημαντική ήταν η γνωριμία του με τον Γκαίτε;
– Ηταν ζωτικής σημασίας και για τους δυο τους. Οταν νεαρός ακόμη ο Χούμπολτ φτάνει στην Ιένα το 1794, είναι ακόμα τέκνο του Διαφωτισμού, του ορθού λόγου. Και πέφτει πάνω στον Γκαίτε. Και αργότερα θα πει, ο Γκαίτε μου έδωσε νέα όργανα αντίληψης του κόσμου. Ο Γκαίτε τον έκανε να κατανοήσει τι σημαίνουν το βλέμμα, η όραση, τα μάτια. Είναι μια σκέψη που έρχεται από τον Καντ, για το πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο μέσα από τα μάτια μας αλλά αυτό πήγε παραπέρα με τον Γκαίτε: ότι τα μάτια αναδημιουργούν τον κόσμο επίσης. Την ίδια στιγμή, ο Χούμπολτ επηρέασε τον Γκαίτε. Η επιστημονική του ματιά πέρασε στη σκέψη και στο έργο του Γκαίτε. Λέγεται ότι βασική επιρροή στον «Φάουστ» ήταν ο Χούμπολτ. Θα έλεγα πως αν ο Χούμπολτ δεν είχε γνωρίσει τον Γκαίτε, θα ήταν απλώς ένας ακόμα μεγάλος εξερευνητής. Και πιθανώς να μην είχε επιδράσει αργότερα τόσο βαθιά στον Δαρβίνο, ο οποίος ξεκίνησε το μεγάλο ταξίδι του με το «Μπιγκλ» επηρεασμένος από τον Χούμπολτ. Βλέπετε, πώς συνδέονται όλα.
– Στο βιβλίο σας γράφετε κάτι εκπληκτικό: ότι ο Χούμπολτ ανησυχούσε πως όπως μολύναμε τη Γη, έτσι θα μολύνουμε και άλλους πλανήτες.
– Πράγματι, έπεσα πάνω σε μια ημερολογιακή του σημείωση η οποία καταγράφεται προφανώς σε μια μέρα που τον κατατρώει η απαισιοδοξία. Εκεί γράφει ότι το κακό που κάνουμε στη Γη πολύ πιθανόν να το κάνουμε και σε άλλους πλανήτες, διότι ήταν πεπεισμένος πως ο άνθρωπος θα φτάσει σε άλλους πλανήτες. Το ερώτημα για εκείνον ήταν: πάμε να εξερευνήσουμε ή να κατακτήσουμε; Η διαφορά ανάμεσα στα δύο είναι μεγάλη. Κοιτάξτε, είναι αυτό που έλεγα προηγουμένως: μπορεί να έχουμε ξεχάσει τον Χούμπολτ αλλά οι ιδέες του είναι κοντά μας. Οταν ο Τζον Μιούιρ έγινε ο «πατέρας των εθνικών πάρκων» στις ΗΠΑ, το έκανε λαμβάνοντας υπόψη του τις προειδοποιήσεις του Χούμπολτ σχετικά με την καταστροφή του περιβάλλοντος.
– Είναι αλήθεια ότι το μεγάλο του έργο, «Κόσμος», ήθελε αρχικά να το ονομάσει «Γαία»;
– Ναι, άλλη εκπληκτική λεπτομέρεια, την ιδέα που ανάπτυξε ο Λόβλοκ τον 20ό αιώνα είχε προετοιμάσει ο Χούμπολτ από τις αρχές του 19ου αιώνα. Εκεί που άλλοι επιστήμονες έβλεπαν τη Γη ως έναν άψυχο μηχανισμό, ο Χούμπολτ την είδε ως ένα σύνολο πραγμάτων, έμβιων και άψυχων. Σήμερα, αυτή η ιδέα, πώς συνδεόμαστε όλοι στο πλαίσιο της φύσης, είναι πολύ διαδεδομένη. Στη Νότια Αμερική ο Χούμπολτ βρήκε ανάσα ζωής σε ζώα, σε πέτρες, σε ανθρώπους. Εδώ ειδικά μιλά ο Γκαίτε μέσα του. Και αυτό είναι που κάνει τον Χούμπολτ να μας εμπνέει, ειδικά σήμερα, σε μια εποχή κλιματικής αλλαγής. Μόνον μέσα από μια τέτοια θέαση του κόσμου θα αγαπήσεις τη φύση και θα μπορέσεις να την προστατέψεις. Ξέρετε, κλείνω κάθε μου διάλεξη πάνω στον Χούμπολτ, προβάλλοντας την περίφημη φωτογραφία της αυγής της Γης από την επιφάνεια της Σελήνης. Αυτή είναι η στιγμή της γένεσης του περιβαλλοντικού κινήματος. Αυτή η φωτογραφία, η οποία τραβήχτηκε σε ένα πλαίσιο αυστηρά επιστημονικό, είναι πολύ Χούμπολτ: συνδυάζει έξοχα την επιστήμη με την τέχνη, τη λογική με το συναίσθημα.
– Είναι αλήθεια ότι όλα τα ταξίδια τα έκανε με το που πέθανε η μητέρα του;
– Ναι. Μέσα σε ένα μήνα από τον θάνατό της, είχε καταστρώσει τα σχέδιά του. Ηξερε ότι θα κληρονομούσε μεγάλη περιουσία. Και περίμενε τη στιγμή. Σημειωτέον, ούτε ο Αλεξάντερ ούτε ο αδελφός του πήγαν στην κηδεία της μητέρας τους. Σε αντίθεση με τον πατέρα τους, τον οποίο έχασαν νωρίς, η μητέρα ήταν μια συναισθηματικά στεγνή Πρωσίδα της εποχής της. Και ήθελε ο Αλεξάντερ να γίνει δημόσιος υπάλληλος. Με τον θάνατό της, ο Χούμπολτ απελευθερώθηκε.