Εχουν περάσει σχεδόν έξι μήνες από τον Μάρτιο της καραντίνας, αλλά η κανονικότητα δεν έχει επιστρέψει στην εργασία, ούτε όλοι οι εργαζόμενοι στα γραφεία τους. Είναι κυρίως το υγειονομικό πρωτόκολλο που επιβάλλει τις νέες συνθήκες, αλλά σε συνδυασμό με τις ψηφιακές δυνατότητες, φαίνεται ότι η τηλεργασία καθιερώνεται. Οι πολύ πρόσφατες εξελίξεις αποτυπώνονται στα γεγονότα: Στη Νέα Υόρκη λιγότερο από το 10% των εργαζομένων έχει επιστρέψει στον τόπο της δουλειάς του, μεγάλα και έως πρότινος ακριβά κτιριακά συγκροτήματα γραφείων παραμένουν άδεια και οι εταιρείες διστάζουν να επενδύσουν, καθώς δεν ξέρουν αν στο μέλλον θα χρειάζονται τη φυσική παρουσία του προσωπικού τους, και σε τι ποσοστό.
Από την άλλη μεριά, αλλάζουμε και οι εργαζόμενοι. Το κέντρο βάρους της επαγγελματικής μας ζωής μετατίθεται κάπου μεταξύ κατοικίας και εργασίας. «Το γραφείο μου είμαι εγώ», θα μπορούσε να πει κάποιος παραφράζοντας μια αυτοκρατορική ρήση του 17ου αιώνα. «Η λογική της ευελιξίας και της προσαρμοστικότητας, αποτελεί το κλειδί στην εποχή μας», σχολιάζουν οι αρχιτέκτονες Ερμής Χαλβατζής και Νατάσα Λιανού, με τους οποίους συζητάμε τον τρόπο με τον οποίο η αρχιτεκτονική «βλέπει» την παρούσα εργασιακή πραγματικότητα.
Ο 20ός αιώνας χαρακτηρίστηκε εξαρχής από την open plan διάταξη των επαγγελματικών χώρων, θεώρησε ότι η αισθητική τους συνιστά σημαντικό στοιχείο στην αύξηση της παραγωγικότητας των εργαζομένων, και δημιούργησε τα εντυπωσιακά κλειστά κτίρια από γυαλί και μέταλλο δίνοντας σχήμα στη οικονομική ευρωστία. Μετά τη δεκαετία του 1980 οι προσωπικοί υπολογιστές έφεραν ένα άλλο εργασιακό μοντέλο με τη δομή των cubicles (κουβούκλια), όπου η κάθε θέση εργασίας προστατευόταν με διαχωριστικά ώστε να μην υπάρχει οπτική επαφή των εργαζομένων. Τις τελευταίες δεκαετίες φαινόταν να επιβάλλεται από τις συνθήκες ένα υβριδικό σενάριο που συνδύαζε το open plan με τα γραφεία κλειστού τύπου, και παράλληλα τη δημιουργία κλειστών χώρων έως 12 ατόμων που δούλευαν γύρω από ένα κοινό project. Η έμφαση ήταν στην επικοινωνία και τη συνεργασία. Μόνον που πλέον αυτή η κοινή δουλειά δεν μας χρειάζεται παρόντες.
Οι αρχιτέκτονες με τους οποίους μιλήσαμε, τόνισαν ότι η ζωή προηγείται και η αρχιτεκτονική στη συνέχεια δίνει μορφή στα νέα δεδομένα. Επίσης τόνισαν ότι τώρα περισσότερο από κάθε άλλη φορά, το μέλλον διαγράφεται πολύ αόριστο. Μόνο που κάποιες τάσεις ήδη διαφαίνονται, και θελήσαμε να τις καταγράψουμε.
Κερδίζουμε σε ευελιξία, χάνουμε σε επαφή
Tης Ρένας Σακελλαρίδου*
Από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα οι open plan χώροι είναι πλέον ο κανόνας, μόνο που αντιμετωπίζονται ως ένα είδος γραφειακού τοπίου (open plan landscape). Στην κατεύθυνση αυτή οι χώροι εργασίας εμπλουτίζονται με πολλαπλές δυνατότητες επαφής και συνεργασίας, απομόνωσης και ομαδικής δουλειάς. Χώροι διαλείμματος, χώροι για «απρογραμμάτιστη επαφή» αποκτούν ιδιαίτερη σημασία. Δημιουργούνται εν σειρά ενοποιήσεις γραφείων που επιτρέπουν την οπτική επαφή και τη δημιουργία αίσθησης ομάδας, χώροι για διαδικτυακή σύνδεση χωρίς αναφορά σε εργαζόμενο, μικρά booths απομόνωσης. Σταδιακά καταργούνται τα σταθερά διαχωριστικά και τα κλειστά γραφεία, ακόμη και για τα διευθυντικά στελέχη. Η έννοια της ομάδας γίνεται κυρίαρχη.
Το βασικό ζήτημα που ανακύπτει τώρα λόγω της πανδημίας είναι η ανάγκη δημιουργίας απόστασης. Από το πολύ απλό, με την τοποθέτηση χαμηλών διαχωριστικών στη γραφειακή επιφάνεια, την οργάνωση ατομικών «νησίδων» με χρήση ελαφρών διαχωριστικών, τη στροφή των γραφείων για αποφυγή της μετωπικής επαφής ή με τη διαίρεση των ενιαίων χώρων σε μικρότερους. Αυξάνεται η ανάγκη σε χώρο και μειώνεται η πυκνότητα των εργαζομένων, εντείνονται οι προσπάθειες για αυτοματισμούς και αποφυγή επαφής με κοινόχρηστα αντικείμενα. Ιδιαίτερη σημασία θα έχει πλέον ο φυσικός αερισμός των γραφειακών χώρων ή έννοιες όπως η επαφή με τη φύση (biophilia), είτε άμεσα, είτε μέσα από χωρικές επιλογές του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.
Με την έντονη ψηφιακή διασύνδεση που συνεπάγεται η τηλεργασία, το γραφείο μου μπορεί πλέον να είναι ο υπολογιστής μου κι εγώ. Ο προσωπικός χώρος στην εργασία καταργείται και μεταφέρεται ολοένα και περισσότερο στο σπίτι. Ουσιαστικά, στην περίοδο του lockdown γίναμε, χωρίς ίσως να το αντιληφθούμε πλήρως, συμμέτοχοι μιας μεγάλης αλλαγής. Τα όρια του προσωπικού χρόνου διαχέονται, καθώς μπορείς να δουλέψεις όπου κι αν βρίσκεσαι. Αυτό σημαίνει ότι κερδίζουμε σε ευελιξία, χάνουμε όμως σε προσωπική επαφή.
Το πιο βασικό είναι, νομίζω, να συνειδητοποιήσουμε την ανάγκη για χώρους με μετατρεψιμότητα. Αντί για ένα στατικό εργασιακό περιβάλλον οδηγούμαστε σε ένα ρευστό (fluid) πλαίσιο που ενσωματώνει τη δυνατότητα πολλαπλών αλλαγών. Και βέβαια στις συνθήκες αυτές αποκτούν περισσότερη ακόμη σημασία οι υπαίθριοι χώροι, εξώστες και φυτεμένα δώματα, ώστε να δίνεται η δυνατότητα για την τόσο πολύτιμη για τη δημιουργικότητα «απρογραμμάτιστη επαφή» καθώς και η επαφή με κάθε τρόπο με τη φύση.
* Η κ. Ρένα Σακελλαρίδου είναι αρχιτέκτων.
Ας δουλέψουμε επιτέλους υπαιθρίως
Tης Ιριδος Λυκουριώτη*
Η πανδημία ανέδειξε τη μακρο-εικόνα και την άρρηκτη διασύνδεση της υγείας μας με την προστασία των φυσικο-πολιτισμικών ενδιαιτημάτων/οικοσυστημάτων. Διαπιστώσαμε για ακόμη μία φορά, ότι η εργασία, η εκπαίδευση, δεν είναι απλές διμερείς σχέσεις ανάμεσα στον εργαζόμενο και τον εργοδότη, στον εκπαιδευτή και τον εκπαιδευόμενο αλλά, ως μέσα επιβίωσης και γνώσης, είναι σύνθετες κοινωνικές διαδικασίες «κατασκευής» του κόσμου, υλικού και διανοητικού, που μας περιβάλλει. Παρά τον διεθνή χαρακτήρα της πανδημίας, είδαμε ότι τα αποτελέσματα και οι λύσεις είχαν τοπικό χαρακτήρα σε σχέση με την πολιτισμική ιδιαιτερότητα των κοινωνικών θεσμών και την πολιτική τους έκφραση. Η κληρονομιά της τρέχουσας πανδημίας είναι το να κρατήσουμε αυτή τη μεγάλη εικόνα και να κάνουμε ένα γενικευμένο επιστημολογικό άλμα, μέσα από το οποίο οι τοπικές λύσεις που θα δίνουμε σε προβλήματα που φαίνονται τεχνικά και ειδικά, να επιλύουν και μεγαλύτερα προβλήματα.
Με αυτό ως δεδομένο θα πρέπει να σκεφθούμε τι πραγματικά αξίζει να αλλάξει στον σχεδιασμό των γραφειακών χώρων και να μείνει στην καθημερινότητά μας, βελτιώνοντάς την, με ή χωρίς την πραγματικότητα μιας πανδημίας (ελπίζουμε ότι θα τελειώσει κάποια στιγμή), με δεδομένο ότι δεν μπορεί καμία αρχιτεκτονική αλλαγή σε ένα τύπο κτιρίου να αναλαμβάνει ή να επουλώνει τις υποχρεώσεις της πολιτείας σε σοβαρή στελέχωση του τομέα της δημόσιας υγείας.
Αυτό, λοιπόν, που προτείνω, λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω μέσα από μια ελληνική οπτική, είναι το άνοιγμα των κτιρίων γραφείων και της μη χειρωνακτικής εργασίας σε συνθήκες υπαίθριων χώρων, και η άπαξ και διά παντός κατάργηση των κτιρίων γραφείων κλειστού τύπου, ενός μοντέλου που εισήχθη και στη χώρα μας χωρίς να ληφθούν υπόψη οι ιδιαίτερες κλιματολογικές συνθήκες της (καλός καιρός, δροσεροί άνεμοι). Μπορούμε κάλλιστα να φανταστούμε συλλογικά εργασιακά αίθρια, αυλές, «πλατείες», ενσωματωμένες ως υπαίθρια δωμάτια και αίθουσες σε κτίρια γραφείων, εξοπλισμένες με θέσεις εργασίας και συνεργασίας. Ας μην ξεχνάμε ότι αυτό ήδη συμβαίνει άτυπα όταν πολλές φορές αναγκαζόμαστε να εργαζόμαστε εξ αποστάσεως κατά τη διάρκεια των ταξιδιών μας ή αφορά χώρους διαλειμμάτων εργαζομένων. Νομίζω θα αποτελούσε πολύ ενδιαφέρουσα ερευνητική συνεισφορά από την Ελλάδα η εξέταση και ο σχεδιασμός ενός τέτοιου γραφειακού τύπου, λαμβάνοντας, πάντα, υπόψη τη σημασία της συλλογικότητας στην εργασία, τη μη διατάραξη της ιδιωτικής σφαίρας και του ελεύθερου χρόνου, τη σημαντικότατη μείωση του ενεργειακού αποτυπώματος των κτιρίων και τη δοκιμή μιας εργασιακής συνθήκης που είναι, με απλό τρόπο, πιο κοντά στην καλή ζωή.
* Η κ. Ιρις Λυκουριώτη είναι αρχιτέκτων, επίκουρη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Τα γραφεία της εταιρείας The Beat HQ, σε αρχιτεκτονική και σχεδιασμό των LC Architects (Νατάσα Λιανού και Ερμής Χαλβατζής). (φωτ. Νικος Δανιηλιδης)
Αρχιτεκτονική κατοικιών με στοιχεία χώρων γραφείου
Tων Νατάσας Λιανού και Ερμή Χαλβατζή*
Στον 21ο αιώνα, η σχέση γραφειακού χώρου και μέσων εργασίας βρίσκεται σε επαναδιαπραγμάτευση. H COVID-19 αποτέλεσε έναν καταλύτη στην εφαρμογή και ενεργοποίηση σε ευρεία κλίμακα της τηλεργασίας, των τηλεδιασκέψεων και των αυτοματισμών, μεταβάλλοντας τα μέσα και τη φύση εργασίας πολλαπλών επαγγελμάτων. Η προσαρμογή μας σε συνεχείς αλλαγές φαίνεται ότι θα συμβαίνει στο μέλλον ακόμα συχνότερα, με επανεκπαιδεύσεις και ανάπτυξη νέων προσόντων, πιθανόν κάθε 10-15 χρόνια λόγω των νέων προκλήσεων και των συνεχώς μεταβαλλόμενων συνθηκών που πιθανώς θα επιφέρει η 4η βιομηχανική επανάσταση και η τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ).
Οι εταιρείες φαίνεται ότι θα μπορούσαν, ανάλογα με τους χώρους που χρησιμοποιούν, να προσαρμοστούν καταλλήλως εφαρμόζοντας ένα μοτίβο εναλλαγής φυσικής παρουσίας των εργαζομένων και απομακρυσμένης, ανά κάποιες ημέρες ή εβδομάδες. Και τότε γεννάται το ερώτημα σε ποια αρχιτεκτονική συνθήκη θα παρέχεται η εξ αποστάσεως εργασία.
Οπως η αρχιτεκτονική των γραφείων σήμερα φέρει στοιχεία και ποιότητες «κατοικιών», έτσι ίσως και η αρχιτεκτονική του χώρου των κατοικιών, μητροπολιτικών και μη, θα πρέπει να υιοθετήσει στοιχεία γραφειακών χώρων: διαχωρισμό του χώρου εργασίας από το υπόλοιπο οικιακό περιβάλλον, εξασφάλιση ικανών ακουστικών ποιοτήτων, ηχομόνωσης κ.λπ.
Θα μπορούσαμε να φανταστούμε το κλειστό γραφείο του παρελθόντος να μετατρέπεται σε ένα virtual γραφείο, όπου ο καθένας μας απασχολείται μέσα από το τοπικό του κέντρο και το teleconferencing αποτελεί το κύριο εργαλείο επικοινωνίας. Με την περαιτέρω ανάπτυξη και εξέλιξη του AI, της ταχύτητας δεδομένων και με την ανάπτυξη της σύγκλισης του φυσικού με το ψηφιακό περιβάλλον και των αισθήσεων, οι έννοιες του χώρου και της «φυσικής» συνύπαρξης πιθανόν να μπουν σε νέα τροχιά.
Ομως, ο άνθρωπος ήταν και είναι κοινωνικό ον. Στην «αναλογική – φυσική» επικοινωνία μας ενεργοποιούνται αισθήσεις που μας προσφέρουν άλλες διαστάσεις στην εικόνα και στον χώρο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτά τα πολυδιάστατα αισθητηριακά μηνύματα που λαμβάνουμε και συμβάλλουν σε αυτό που εμείς κατανοούμε ως «φυσική» αίσθηση δεν μας προσφέρονται (ακόμα) από τη διαδικτυακή κοινωνικότητα. Ας μην ξεχνάμε ότι οι γραφειακοί χώροι εκφράζουν την ταυτότητα των εταιρειών. Η αισθητική μεταφέρει μηνύματα και «μεταγλωττίζει» τη φιλοσοφία, τους στόχους και την κουλτούρα κάθε εταιρείας. Η επικοινωνία και η εργασιακή ηθική προάγονται μέσω της αρχιτεκτονικής και του χώρου.
* Η κ. Νατάσα Λιανού και ο κ. Ερμής Χαλβατζής είναι αρχιτέκτονες.