Στις 3 Οκτωβρίου 2020, την παραμονή της εορτής του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, ο Πάπας Φραγκίσκος εξέδωσε την τρίτη εγκύκλιό του, τη δεύτερη ουσιαστικά δική του, γιατί η πρώτη («Lumen fidei», 2013) ήταν ήδη έτοιμη κατά μέγα μέρος από τον προηγούμενο πάπα. Η εγκύκλιος είναι αφιερωμένη στην αδελφοσύνη και στην κοινωνική φιλία. Οι δύο πρώτες λέξεις της («Fratelli tutti»), που της δίνουν και την ονομασία, ανήκουν στον Poverello, ο οποίος ενέπνευσε και την προηγούμενη εγκύκλιο του πάπα για τον σεβασμό και την προστασία της πλάσης, του κοινού σπιτιού μας («Laudato si’», 2015). Μπορεί οι απόγονοι της Γαλλικής Επανάστασης να έχουν σήμερα κρατήσει, από το ιερό τρίπτυχό της, την πρώτη μόνο πτυχή, ο Φραγκίσκος ωστόσο αισθάνεται εντελώς δικές του τις άλλες δύο, που πηγάζουν εξάλλου από τη χριστιανική παράδοση: Ολοι οι άνθρωποι είναι αδέλφια, γιατί είναι απλούστατα παιδιά του ίδιου Πατέρα και ίσοι ενώπιόν Του.
Η εγκύκλιος «Fratelli tutti» ανήκει στις λεγόμενες κοινωνικές εγκυκλίους και απευθύνεται στους πιστούς αλλά και σε κάθε άνθρωπο καλής θέλησης, σύμφωνα με την καθιερωμένη πια διατύπωση που εισήγαγε ο πάπας Ιωάννης ΚΓ΄. Θεμελιώνεται ωστόσο βιβλικά πάνω στο στέρεο θεμέλιο της παραβολής του καλού Σαμαρείτη (56-86, 101, 102, 165). Η ερμηνεία της είναι εξαιρετική και οφείλει πολλά στο διάσημο δοκίμιο, στο οποίο άλλωστε ρητά παραπέμπει (102, 164), του προτεστάντη Πολ Ρικέρ «Le socius et le prochain» (1954), που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του «Histoire et Vérité» (β΄ έκδ. 1964, σ. 99-111). Συνοψίζω τα κύρια σημεία της· Πρώτον, αυτός που επιδένει την πληγή του λαβωμένου δεν είναι απλώς ένας ξένος, αλλά ένας εχθρός, ένας δαιμονισμένος (Ιω 8:48), όπως ασφαλώς πίστευαν ο ιερέας και ο λευίτης που προσπέρασαν αδιάφοροι. Το ερώτημα του νομικού (ποιος είναι ο πλησίον μου;) ο Χριστός το αντιστρέφει (ποιος έγινε –όχι ποιος είναι– πλησίον στον λαβωμένο;), για να έρθει από μόνη της η απάντηση: «ο ποιήσας το έλεος». Μόνο έτσι γίνεται κανείς πλησίον του άλλου: πράττοντας (όχι νιώθοντας απλώς) το έλεος, επιδένοντας την ανοιχτή πληγή που μας καλεί. Πλησίον δεν είσαι, γίνεσαι. Δεύτερον, το ευαγγελικό κείμενο δεν κάνει καθόλου λόγο για τους ληστές, όπως θα έκανε ο σημερινός τηλεοπτικός λόγος, αλλά στρέφει το βλέμμα στον άνθρωπο που δεν συνέχισε αδιάφορος ή πολυάσχολος τον δρόμο, αλλά στάθηκε, καθυστέρησε, φρόντισε. Αυτός είναι το υπόδειγμα («πορεύου και συ ποίει ομοίως»). Τρίτον, ο Σαμαρείτης φροντίζει τον πληγωμένο με τα ίδια του τα χέρια, προσωπικά, δεν τα κάνει όμως όλα μόνος του, τον εμπιστεύεται στο πανδοχείο. Χρειάζεται πάντα ο θεσμός.
Μιας και ανέφερα τον Ρικέρ, ας προσθέσω ότι έχει πάντα ενδιαφέρον να βλέπει κανείς σε μια παπική εγκύκλιο τις αναφορές της και τις παραπομπές της. Δεν θα τις απαριθμήσω, θα σημειώσω μόνο ότι τη μερίδα του λέοντος σε τούτη την εγκύκλιο την έχει ένας ξένος, ένας μουσουλμάνος, ο Αχμάντ Αλ-Ταγέμπ, ο μεγάλος ιμάμης του Αλ-Αζχάρ, και το κοινό κείμενό τους του Αμπου Ντάμπι (4 Φεβρουαρίου 2019) για την αδελφοσύνη, την παγκόσμια ειρήνη και συνύπαρξη.
Αν η αδελφοσύνη είναι μια απολύτως χριστιανική ιδέα, τι χρειαζόταν στο τρίπτυχο της άθεης Γαλλικής Επανάστασης; Επειδή ακριβώς χωρίς αυτήν η ελευθερία γίνεται μοναξιά, ατομικισμός και αδιαφορία, ενώ η δημοκρατία διαδικασία που μπορεί να συνυπάρχει με τον κοινωνικό αποκλεισμό εκατομμυρίων ανθρώπων (των φτωχών). Μα και η ισότητα χωρίς το πνεύμα και την απόφαση της αδελφοσύνης μπορεί να μείνει χωρίς πραγματικό αντίκρισμα στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, μια αφηρημένη ιδέα. Ο Φραγκίσκος, ωστόσο, δεν πιστεύει ότι χωρίς το χριστιανικό θεμέλιο η αδελφοσύνη είναι αδύνατη: οι χριστιανοί εμπνέονται από τη μουσική του Ευαγγελίου, άλλοι όμως αντλούν από άλλες πηγές (277). Αυτός είναι ο λόγος άλλωστε που καταφεύγει συμπληρωματικά και συνδυαστικά στην ιδέα της κοινωνικής φιλίας, δηλαδή στην κοινή προσπάθεια πολλών ανθρώπων με διαφορετικές πεποιθήσεις να εργαστούν μαζί για το κοινό καλό.
Κάθε λόγος για την αδελφοσύνη και την κοινωνική φιλία κινδυνεύει να μείνει στα ωραία λόγια ή, το πολύ πολύ, να εξαντληθεί στην ατομική προσπάθεια. Ο πάπας έχει επίγνωση αυτού του κινδύνου και γι’ αυτό στρέφεται στην πολιτική, τον πυρήνα της οποίας αποτελεί η αγάπη για τους απόκληρους, τους φτωχούς, τους έσχατους. «Πράγματι, ένα άτομο μπορεί να βοηθήσει κάποιον που βρίσκεται σε ανάγκη, όταν όμως συνδεθεί με άλλους ανθρώπους για να δημιουργήσει κοινωνικές λειτουργίες αδελφοσύνης και δικαιοσύνης για όλους εισέρχεται στο “πεδίο της πιο μεγάλης αγάπης, της πολιτικής αγάπης”. Για μια ακόμη φορά απευθύνω έκκληση να αποκαταστήσουμε την πολιτική που “είναι η ευγενέστερη κλήση, μία από τις πιο πολύτιμες μορφές αγάπης, επειδή αναζητάει το κοινό καλό”» (180). Ο Φραγκίσκος θα αναλύσει διεξοδικότερα την ιδέα της πολιτικής αγάπης (186-192). Εχω μιλήσει αλλού για αυτήν («Αγάπη και δημοκρατία», στον τόμο «Για την αγάπη», Αρτος Ζωής, 2017, σ. 343-358) και δεν θα κάνω λόγο σήμερα εδώ. Θα προσθέσω μόνο ότι είναι αδύνατο να υιοθετείς την ιδέα της πολιτικής αγάπης και να δέχεσαι την ιδέα του δίκαιου πολέμου, όπως τη διατύπωσε το ιερό τέρας της Καθολικής Θεολογίας, ο Θωμάς Ακινάτης, γι’ αυτό και ο πάπας την απορρίπτει ρητά και κατηγορηματικά (258).
Και μια τελευταία προσθήκη: Ο Φραγκίσκος αποδοκιμάζει τη φιλανθρωπία για τους φτωχούς χωρίς τους φτωχούς, ζητάει εμφατικά τη συμμετοχή των φτωχών στην πολιτική, ζητάει μια πολιτική για τους φτωχούς μαζί με τους φτωχούς (169).