Μια σκηνή που στήθηκε σε αυτοσχέδιο καταυλισμό στη Νίκαια το 1922. Λίγο καιρό αργότερα έγινε παράγκα και ύστερα, με τη βοήθεια του προγράμματος στέγασης προσφύγων, μετατράπηκε σε προσφυγικό σπίτι. Ισως τα παιδιά αυτής της οικογένειας που ήρθε από τη Μικρά Ασία να έφυγαν μετανάστες στη Γερμανία για να βρουν καλύτερη τύχη. Ισως τα εγγόνια να μετακόμισαν σε άλλη γειτονιά και νοίκιασαν το σπίτι τους σε μια αλβανική οικογένεια που έφθασε εδώ στα μέσα της δεκαετίας του 1990. Και ίσως σήμερα, σε αυτό το ίδιο σπίτι, να κατοικούν άλλοι μετανάστες, που ήρθαν από την Ασία.
«Αντιμετωπίζουμε τις πόλεις σαν μωσαϊκό φτιαγμένο από γεγονότα και ιστορίες αφίξεων και αναχωρήσεων», μας λέει η ιστορικός Ελένη Κυραμαργιού, επιστημονική υπεύθυνη και συντονίστρια του ερευνητικού έργου «100memories». Δικό της είναι και το παράδειγμα που παραθέτουμε στην αρχή, για να μας εξηγήσει τη βασική ιδέα πίσω από αυτή την πολύμορφη και πολυδύναμη έρευνα, που ξεκίνησε τον περασμένο Οκτώβριο στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΕΙΕ).
Το 2022 θα συμπληρωθούν 100 χρόνια από τη μεγαλύτερη προσφυγική μετακίνηση που σημειώθηκε στην ελληνική ιστορία. Η άφιξη και εγκατάσταση στην Ελλάδα σχεδόν ενός εκατομμυρίου προσφύγων σημάδεψε την ελληνική κοινωνία, που γνώρισε στη συνέχεια επαναλαμβανόμενες προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές. Η προσφυγική εμπειρία της δεκαετίας του 1920 αποτελεί θεμελιακό στοιχείο της κοινωνικής και πολιτικής ιστορίας της σύγχρονης Ελλάδας, που αποτυπώνεται στη συλλογική μνήμη, στην ιστοριογραφία, στον αστικό χώρο, αλλά και στην καθημερινότητα των πολιτών. Το ερευνητικό έργο «100memories: Ολοκληρωμένη δράση φυσικής και ψηφιακής τεκμηρίωσης και προβολής της μικρασιατικής προσφυγικής μνήμης» επιχειρεί να συνδέσει την ιστορική έρευνα για την προσφυγική εγκατάσταση και τις μεταναστευτικές ροές που ακολούθησαν, με τη χρήση καινοτόμων τεχνολογικών μεθόδων και εργαλείων.
«Η πόλη ως τόπος διαδοχικών αφίξεων και αναχωρήσεων θα γίνει ο συνδετικός κρίκος, για να ανιχνεύσουμε τις εμπειρίες των πληθυσμιακών μετακινήσεων από και προς τον ελληνικό χώρο», σχολιάζει η ιστορικός. «Εξετάζουμε έναν αιώνα μεταναστεύσεων και τον τρόπο που αυτές διαμόρφωσαν την αστική καθημερινότητα. Βλέποντας το φαινόμενο στην ολότητά του και συνειδητοποιώντας ότι αυτή η μετακίνηση συμπεριλαμβάνει τις προσωπικές μας εμπειρίες, θέλουμε να παραγάγουμε υλικό προσιτό στο ευρύ κοινό, με στόχο η ιστορία να φθάσει στον καθένα».
Γι’ αυτόν τον λόγο, το έργο εστιάζει σε τέσσερις πόλεις-λιμάνια, κομβικές για την προσφυγική και μεταναστευτική εμπειρία (Πειραιάς, Βόλος, Θεσσαλονίκη και Χανιά) και απευθύνεται στους κατοίκους και στους επισκέπτες τους μέσα από τις δράσεις που θα υλοποιηθούν εκεί. Παράλληλα, αποσκοπεί στο ευρύ κοινό εντός και εκτός της χώρας, μέσα από έναν δίγλωσσο ιστότοπο ανοικτής πρόσβασης, που θα περιλαμβάνει τρεις καινοτόμους πλατφόρμες (ερευνητική, εκπαιδευτική, διάχυσης έρευνας). Το έργο, διάρκειας 30 μηνών, διαρθρώνεται σε ενότητες εργασίας. Θα παραχθούν συμμετοχικά εργαστήρια, εκπαιδευτικά προγράμματα, ψηφιακές διαδρομές, διαδραστικά εκπαιδευτικά παιχνίδια, pop-up εκθέσεις και, εντέλει, μια κεντρική έκθεση, που θα γίνει το 2023 στον Πειραιά.
Το ερευνητικό έργο υλοποιείται από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών με τη σύμπραξη των συνεταιριστικών επιχειρήσεων Sociality (με αντικείμενο την τεχνολογία) και Commonspace (με αντικείμενο τον συμμετοχικό σχεδιασμό) στο πλαίσιο της δράσης «Ερευνώ – Δημιουργώ – Καινοτομώ» και συγχρηματοδοτείται από την Ε.Ε. και εθνικούς πόρους μέσω του Ε.Π. «Ανταγωνιστικότητα, επιχειρηματικότητα και καινοτομία (ΕΠΑνΕΚ)» (κωδικός έργου: Τ2ΕΔΚ-04827).