Ποιος ήταν τελικώς ο Ιων Δραγούμης; Ενας ονειροπόλος υπερπατριώτης; Το σύμβολο του αντιβενιζελισμού κατά τον Εθνικό Διχασμό, τόσο ώστε να το πληρώσει ακόμα και με τη ζωή του μέσα στους δρόμους της Αθήνας; Ενας οραματιστής πολιτικός που θα είχε πολλά να δώσει αν ζούσε; Υπέρμαχος της δημοτικής και χαρισματικός συγγραφέας; Το βέβαιο είναι ότι η συζήτηση γύρω από το πρόσωπό του, τον μύθο του, συνεχίζεται, με διαστρεβλώσεις και υπερβολές, με δαιμονοποιήσεις και αγιοποιήσεις, αλλά και μέσα από τη σοβαρή, συστηματική έρευνα και καταγραφή. Κι όμως, αυτός ο τόσο πολυσυζητημένος άνθρωπος έχει ακόμα «μυστικά». Εναν αιώνα μετά τη δολοφονία του, φαίνεται πως υπάρχουν ακόμα κείμενα, τεκμήρια, αρχεία που παραμένουν στην αφάνεια. Η νέα έκδοση «Ιων Δραγούμης: Τα «κρυμμένα» ημερολόγια, Οκτώβριος 1912 – Αύγουστος 1913» σε εισαγωγή-επιμέλεια-σχόλια του Νώντα Τσίγκα και με πρόλογο του Μάρκου Φ. Δραγούμη, που πρόκειται να κυκλοφορήσει σε λίγες ημέρες από τις εκδόσεις Πατάκη, ρίχνει φως σε μια κρίσιμη περίοδο τόσο για τον ίδιο τον Δραγούμη όσο και για την Ελλάδα (βρισκόμαστε ακριβώς πάνω στους Βαλκανικούς Πολέμους).
Παρότι είχαν κυκλοφορήσει τα ημερολόγια του Ι. Δραγούμη, ουδείς είχε παρατηρήσει ότι, μυστηριωδώς, έλειπε αυτή η περίοδος. Το πρόσεξε, όπως γράφει στον πρόλογό του ο Μάρκος Φ. Δραγούμης, ο Ν. Τσίγκας. Οπως γράφει χαρακτηριστικά ο Μ. Φ. Δραγούμης: «Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει ο παρών τόμος, που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο για το περιεχόμενό του όσο και για τον σχολιασμό του από τον αγαπητό Νώντα, τον οποίον ευχαριστώ εκ βάθους καρδίας. Ο Νώντας γνωρίζει τον Ιωνα όσο κανένας άλλος και τον αντιμετωπίζει με μεγάλη αγάπη. Τα σκαμπανεβάσματα στις ψυχικές διαθέσεις και πεποιθήσεις του Ιωνα είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του. Αυτό ενοχλεί πολλούς, καθώς τους εμποδίζει να τον κατατάξουν σε μια συγκεκριμένη κατηγορία, αν κι αυτό έχει γίνει εντελώς αυθαίρετα κι αψυχολόγητα από κάποιους υπερεθνικιστικούς κύκλους. Ο Ιων έγραφε στα Τετράδιά του για τον εαυτό του, όχι για να γίνουν αυτά κοινό ανάγνωσμα. Αν συνέβαινε το αντίθετο, θα ήταν πιο προσεκτικός. Εξάλλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι άλλος ήταν ο Ιων του 1902, άλλος του 1912 κι άλλος του 1920, στις παραμονές της δολοφονίας του».
Σήμερα η «Κ» προδημοσιεύει ενδεικτικά αποσπάσματα από τις ημερολογιακές αυτές σημειώσεις: σκηνές από το μέτωπο των Βαλκανικών, μια άποψή του για τον Βενιζέλο, η παθιασμένη του σχέση με την Κοτοπούλη (πολύ τρυφερός βγαίνει εδώ ο Δραγούμης), ο ίσκιος του Παύλου Μελά. Πρόκειται για συναρπαστικό ανάγνωσμα, φροντισμένο και καλά επιμελημένο, που ζωντανεύει μια τραγική φιγούρα αλλά και μια μακρινή όσο και καθοριστική για την Ελλάδα εποχή.
Προδημοσίευση
Τήν ἄλλη μέρα τό πρωί ἔφυγα, πάλι μέ τό ἴδιο αὐτοκίνητο καί πήραμε τό δρόμο τῆς Βέροιας, περάσαμε ἀπό τόν κάμπο τοῦ Καϊλαριοῦ, ὅπου δεξιά καί ἀριστερά ἀπό τό δρόμο ἦταν σά σπαρμένο τό μέρος ἀπό ὀβίδες κανονιῶν Τούρκων. Ὄμορφη μέρα καί πιό ἥσυχος ἐγώ. Μέ στενοχωροῦσε προπάντων ἡ ἰδέα πού ἄφησα τήν ἀγαπημένη μου βαρειά λυπημένη ἀπό τό μισεμό μου, πού πήγαινα στόν πόλεμο. Θυμούμουν πώς φεύγοντας πρωί πρωί ἀπό τό σπιτάκι της κοντά στήν Ἀκρόπολη ἄκουσα τά κλάματά της τά πολύ σπαρακτικά καί σταμάτησα μιά στιγμή, μά ἔπειτα χωρίς νά γυρίσω πίσω προχώρησα ὡς πού δέν ἄκουα πιά τίποτα καί συλλογιζόμουν πώς μοιραῖα κάνουμε κάποτε ἐκεῖνα πού δέν τά θέλουμε. Ἔκλαιε ἡ ψυχή μου γιά τή θλίψη τῆς ἀγαπημένης μου καί δέν μποροῦσε νά σβυστεῖ ἀπό τό μνημονικό μου ἡ εἰκόνα τοῦ μικροῦ μαύρου προσώπου της, πού ἦταν ἐπάνω ζωγραφισμένη μέσ’ στά δάκρυα ἡ ἀπελπισία. Τά μάτια ἐκεῖνα τά κλαμένα μ’ ἔκαιγαν ἀδιάκοπα. Σ’ ὅλο τό δρόμο, ὅπου ἔφτανα γύρευα νά βρῶ χαρτί καί μολύβι γιά νά τῆς γράφω γράμματα καί τρόπο γιά νά τῆς τά στέλνω.
• Ἀκούγαμε τίς κανονιές πού ἔπεφταν συχνά πυκνά. Γίνουνταν μάχη στά Γιανιτσά. Φτάσαμε στό Ἐπιτελεῖο τ’ ἀπόγευμα καί ἐξακολουθοῦσε ἡ μάχη καί τή βλέπαμε καθαρότατα. Ἐμεῖς ἤμαστε στόν κάμπο ξεσκέπαστοι καί οἱ Τοῦρκοι στά Γιανιτσά καί σ’ ὅλη τή λοφοσειρά. Ἔπεφταν οἱ ὀβίδες ἤ ἔσκαναν στόν ἀέρα καί φώτιζαν, προπάντων τήν ὥρα πού ἄρχισε νά σκοτεινιάζει. Κατά τίς 6 σταμάτησε ἡ μάχη γιατί ἤτανε νύχτα. Ἔβρεχε ψιλά ψιλά καί φυσοῦσε βορριάς. Στήσαμε τά ἀντίσκηνά μας στό σκοτάδι, φάγαμε λιγάκι. ∆ιψούσαμε πάρα πολύ καί πῆγα μέ τόν Ἀθηνογένη καί ἕνα χωροφύλακα χέστη νά φέρουμε νερό ἀπό ἕνα ποταμάκι μισή ὥρα πιό μπρός ἀπό τό μέρος πού ἤμαστε. Ὁ χωροφύλακας πού ἤρχουνταν πίσω μας, ὅλη τήν ὥρα ἤθελε νά φύγει νά γυρίσει πίσω καί μᾶς ἔλεγε «Ποῦ πᾶτε, πᾶμε πίσω» καί ἤθελε νά βρεῖ δικαιολογίες γιά νά γυρίσουμε πίσω. Τόν ἔβρισα στά γερά.
• Ὁ Βενιζέλος δέ θυμᾶται. Καμιά θύμηση δέν ἔχει, ἱστορία Ἑλληνική δέν αἰσθάνεται μέσα του. Νοιώθει μονάχα ἕνα κράτος Ἑλλαδικό πού εἶναι τό κέντρο κάθε του λογισμοῦ καί πού πρέπει νά μεγαλώσει λίγο, τόσο ὅσο νά γίνει σάν τό Βέλγιο. Εἶναι ὁ τελειότερος τύπος τοῦ πολιτικοῦ αὐτῆς τῆς πολιτικῆς. Il n’ a point de reminiscences. Καί γι’ αὐτό εἶναι εἰλικρινής στήν πολιτική του. ∆έν ξέρει τί θά πεῖ Μακεδονία καί Ἤπειρο καί Θράκη, δέν ξέρει τή Βυζαντινή αὐτοκρατορία, δέν ξέρει τούς ἀγῶνες πού κάναμε σ’ αὐτά τά μέρη αἰῶνες τώρα πολεμώντας τούς Σλαύους. Γι’ αὐτόν αὐτά ὅλα δέν ὑπάρχουν, πῶς νά τά πονέσει λοιπόν, ἀφοῦ οὔτε κάν τά γνωρίζει; Ἡ Κρήτη –πού τήν ξέρει ὅμως αὐτήν γιατί ἀγωνίστηκε ἐκεῖ– καί μιά μικρή Ἑλλάδα, αὐτά γνωρίζει μονάχα. Αὐτά τόν κάνουν πρωθυπουργό, αὐτά τοῦ δίνουν τή βάση ἤ τό στυλοβάτη γιά νά πατεῖ ἀπάνω καί νά ὁρίζει ἀνθρώπους, αὐτά λοιπόν τοῦ φτάνουν αὐτουνοῦ. Καί μπορεῖ νά βεβαιώνω πώς γιά τήν Κρήτη ἔκανε τόν πόλεμο κι αὐτός, μολονότι φαίνεται σά νά τόν ἔκαμε γιά νά μεγαλώσει τήν Ἑλλάδα. Πάλε ἡ Κρήτη μᾶς παράσυρε, σάν πάντα. ∆έν ἔκανε καινούρια πολιτική ὁ Βενιζέλος.
• Στό Θέατρο τοῦ Ἡρώδη, ἡ ἀγαπημένη μου στέκεται καί ἀπαγγέλνει Σολωμό καί τή μετάφραση τῆς Ἰφιγένειας τοῦ Γκαῖτε. Καί γώ κάθομαι στά σκαλιά τῶν θεατῶν καί ἀκούω τή ζεστή φωνή της καθαρά καθαρά, πού κάθε λόγος της ἀρθρώνεται σά διαμάντι ἤ σά μαργαριτάρι σέ περιδέραιο, καί βλέπω τό μικρό καί μαῦρο της μουτράκι μέ τά μάτια πού δείχνουν τήν ἀφοσίωση τῶν λογισμῶν της σέ κεῖνα πού λέει. Βγήκαμε ἀπό τό σπιτάκι μας καί κείνη εἶναι χωρίς καπέλο, μέ τά σπιτικά της φορέματα. Εἶναι σά μυσταγωγία τ’ ἀπόγεμα ἐτοῦτο.
• Ἔγραφα ἐγώ στό γραφεῖο μας καί κείνη κάθουνταν στόν καναπέ καί κεντοῦσε. Σήκωσα μιά στιγμή τό κεφάλι καί τῆς εἶπα· «Σέ λατρεύω». Συγκινημένη μοῦ ἀποκρίθηκε· «Πῶς μέ συγκινεῖ αὐτό». Εἶπα· «Εἶμαι εὐτυχισμένος πού δουλεύω ἐδῶ δά κοντά σου». Ἀποκρίθηκε· «Καί γώ νομίζω πώς εἶμαι στόν παράδεισο».
• Ἔφυγα ἀπό τήν Ἀθήνα γιά τόν πόλεμο στίς 13 τοῦ Ὀχτώβρη, μέρα πού στά 1904 σκοτώθηκε ἀπό τούς Τούρκους στή Στάτιστα ὁ Παῦλος Μελᾶς, καί στό δρόμο πού πήγαινα μοῦ ἔρχονταν ὁλοένα στό νοῦ τά λόγια τοῦτα: «∆ικαιώνεται τώρα ὁ Παῦλος Μελᾶς».