Ας κλείσουμε τα μάτια και ας επιστρέψουμε 100 χρόνια πίσω, στην 4η Ιουλίου του 1921, ώρα 2.30 το μεσημέρι στην Κιουτάχεια της Τουρκίας. Τι θα αντικρίζαμε;
Τη δεξιά φάλαγγα του Μεικτού Αποσπάσματος της ΙΧ Μεραρχίας του Ελληνικού Στρατού, έτοιμη να μπει θριαμβευτικά στην πόλη. Η προέλαση ήταν μέρος της απόπειρας να καταληφθεί η σιδηροδρομική γραμμή Κωνσταντινούπολης – Βαγδάτης από τον κόμβο του Εσκί Σεχίρ. Η είδηση για την κατάληψη έγινε δεκτή με τρομερό ενθουσιασμό στην ελληνική επικράτεια, στη Σμύρνη αλλά και στα παράλια της Μικράς Ασίας. Τις αμέσως επόμενες ημέρες το περίφημο ζαχαροπλαστείο «Luxe» της οδού Πατησίων άρχισε να σερβίρει παγωτό με γεύσεις… Κιουτάχεια και Εσκί Σεχίρ. Σε 15 μήνες η γλυκιά αυτή γεύση θα γινόταν θεόπικρη.
Βίαιο τέλος
Η νίκη των ελληνικών δυνάμεων στην άλλη όχθη του Αιγαίου θα είχε τη μοίρα πολλών εκ των γνωστών κεραμικών που φτιάχνονταν στην Κιουτάχεια. Θρυμματίστηκε σαν πήλινο σκεύος που πέφτει στο πάτωμα, σκορπίζοντας τα κομμάτια του σε κάθε γωνιά. Ενας πολιτισμός χιλιάδων ετών βρήκε βίαιο τέλος με την προσφυγιά και τον ξεριζωμό.
Οι ιστορικοί προσπάθησαν αργότερα να συγκολλήσουν ξανά το αφήγημα. Με την ίδια υπομονή και μεθοδικότητα, ένας μελετητής της κεραμικής, ο δικηγόρος Ντίνος Κόγιας έρχεται έναν αιώνα μετά να συμπληρώσει την εικόνα με μια εκπληκτική έρευνα που αφορά την παραγωγή των εργαστηρίων αγγειοπλαστικής της Κιουτάχειας.
Μέσα από τα τεκμήρια που συγκέντρωσε γίνεται μια γοητευτική αναδρομή στην πόλη που κατάφερε να πάρει τα σκήπτρα από τη Νίκαια (Ιζνίκ) στο πεδίο αυτό, με κεραμικά χρηστικά όσο και διακοσμητικά πλακίδια που στόλισαν χριστιανικούς ναούς (ώς το Αιγαίο και το Αγιον Ορος) μέχρι τζαμιά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
H διαδρομή που μας αποκαλύπτει η έκθεση στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης με τίτλο «Ενθύμιον Κιουτάχειας» και 129 μοναδικά κομμάτια δεν αφορά μόνον την περίοδο κατά την οποία οι Ελληνες στρατιώτες βρέθηκαν εκεί, αλλά ιχνηλατεί εν συνόλω την τοπική κεραμική παράδοση πριν από την έλευση και μετά την υποχώρησή τους. Ταυτόχρονα ακολουθεί τους πρόσφυγες μάστορες που εγκαταστάθηκαν στην πατρίδα μας μετά τον διωγμό, τους Αρμένηδες τεχνίτες που πήγαν στην Ιερουσαλήμ, ενώ καταγράφει τις προσπάθειες που έγιναν στην τουρκική πια πόλη μετά την απώλεια του πολυπολιτισμικού της στοιχείου να συνεχίσει την παράδοση δίχως τα επιδέξια εργατικά χέρια που διέθετε αρχικά. Ωστόσο η βαρύτητα της έκθεσης αναπόφευκτα δίνεται από το τέλος του 19ου αιώνα έως τις αρχές του 20ού.
Σαμιώτης στην καταγωγή, μεγαλωμένος με κεραμικά στο ίδιο του το σπίτι, ο Κόγιας άρχισε να ενδιαφέρεται από νωρίς για τα αντικείμενα αυτά. Δεν επικεντρώθηκε στην ομορφιά, τον κέντριζε η πληροφορία που θα μπορούσε να έχει ακόμα και ένα ταπεινό σκεύος. «Κοιτάζοντάς τα από παιδί ήθελα να μάθω την ιστορία τους, τι κρύβεται πίσω από αυτά», μας λέει. Στις δεκαετίες της ενασχόλησής του έμαθε να την ανιχνεύει παντού από την υφή του πηλού μέχρι τα αρχεία και τις βιβλιοθήκες. Είναι ιδρυτικό μέλος του Δικτύου Νεότερης Κεραμικής και υπογραμμίζει στην «Κ» πως η συνοδοιπορία με άλλους μελετητές και συλλέκτες στην Ελλάδα ήταν εξαιρετικά σημαντική ώστε να εμβαθύνει τις γνώσεις του. «Μιλάμε για εποχή που υπήρχε πολύ περιορισμένη βιβλιογραφία και ρωτώντας ο ένας τον άλλο καταφέραμε να αποκτήσουμε καλές βάσεις για το σύνολο της παραγωγής στον ευρύτερο ελλαδικό και βαλκανικό χώρο».
Η έκθεση στο φιλόξενο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης με τη δραστήρια επικεφαλής Μίνα Μωραΐτου ήρθε μόνον όταν ο μελετητής και συλλέκτης αισθάνθηκε ύστερα από πολλά χρόνια πως το υλικό που είχε συγκεντρώσει στα χέρια του αρκούσε για καλά τεκμηριωμένο βιβλίο (ο κατάλογος του αφιερώματος) αλλά και μια παρουσίαση που θα έκανε τον θεατή να μυηθεί σε έναν κόσμο.
Από τον 15ο αιώνα
Η ενασχόληση του Ντίνου Κόγια με την Κιουτάχεια ξεκίνησε το 2005 όταν πρωτοαγόρασε κάποια αντικείμενα με ελληνικές επιγραφές. Η πόλη είχε τη δική της παραγωγή ήδη από τον 15ο αιώνα χάρις στον λευκό πηλό, τον καολίνη, αλλά δεν μπορούσε να υπερφαλαγγίσει τη Νίκαια. Αργότερα, τον 18ο αιώνα γνωρίζει μια μεγάλη ακμή με διαφορετικά μοτίβα με ανθρώπινες φιγούρες, ζώα, φυτά, άνθη και πουλιά.
Τεχνίτες είναι κυρίως οι Αρμένηδες και οι μουσουλμάνοι και πολύ λιγότεροι Ελληνες οι οποίοι είναι αποκλειστικώς τουρκόφωνοι. Τα εργαστήρια αυξάνουν ή περιορίζουν την παραγωγή ανάλογα με τις συνθήκες, όπως λ.χ. οι συνεχείς πολεμικές συγκρούσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του 19ου αιώνα, που οδηγούν σε συνεχείς επιστρατεύσεις και αφαιμάσσουν τον πληθυσμό. Οι σεισμοί της Προύσας το 1865 από την άλλη φέρνουν την αποκατάσταση πολλών οθωμανικών μνημείων και μαζί την επαναδραστηριοποίηση.
«Πορσελάνες» ως ενθύμια, δώρα, προίκα που εστάλη σε θυγατέρες
Αν διαβεί κανείς το κατώφλι του Μουσείου της οδού Ασωμάτων θα εντυπωσιαστεί, μιας και τα κεραμικά της Κιουτάχειας εκτίθενται μπροστά από τις προθήκες με τα μοναδικά ιστορικά κομμάτια του Μπενάκη, σαν εγκιβωτισμός, μια διήγηση μέσα στη διήγηση. Σαφέστατα την παράσταση κλέβουν όλα αυτά τα αντικείμενα που εστάλησαν στην Ελλάδα από το πολεμικό μέτωπο.
Από την πρώτη κιόλας ημέρα της κατάληψης, οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί διαπιστώνουν πως μπήκαν σε μια πόλη «φτιαγμένη από πηλό». Καθώς στην Ελλάδα τέτοια είδη ήταν εισαγόμενα από την Ευρώπη και πολύ ακριβά, οι «πορσελάνες» της Κιουτάχειας γίνονται εξαιρετικά δημοφιλείς. Παίρνουν τη μορφή ενθυμίων, γίνονται δώρα, προίκα που στέλνεται σε θυγατέρες. Μετά την ήττα, όλα αυτά όχι μόνο δεν πετάχτηκαν, αλλά φυλάχθηκαν ως κόρην οφθαλμού για την οικογένεια ώστε να θυμίζουν πού πολέμησαν ο παππούς και ο πατέρας.
Φιάλες για ούζο και ρακί, ανθοδοχεία, φρουτιέρες, τσαγιέρες και ζαχαριέρες, πιάτα, ποτήρια, γλάστρες, ακόμη και πιο ογκώδη αντικείμενα αγοράζονται και ταξιδεύουν στο Αιγαίο συχνά με τα ονόματα των στρατιωτών και αξιωματικών. Αν τα ιζνίκ ξεχωρίζουν για το μπλε και το λευκό, τα χρώματα της Κιουτάχειας ήταν κόκκινο, κίτρινο, πράσινο, μπλε του κοβαλτίου, τιρκουάζ και μελιτζανί του μαγγανίου.
Οταν πλέον οι χριστιανοί τεχνίτες εκδιώχθηκαν μετά το 1922 και ήρθαν στην Ελλάδα αδυνατούσαν να εργαστούν όπως παλιά, διότι δεν είχαν τις ακριβές πρώτες ύλες. Τον Μάρτιο του 1923, ο Μηνάς Πεσμαζόγλου, με καταγωγή από τη Σπάρτη της Μικράς Ασίας, συνέλαβε ένα σχέδιο αναβίωσης και άρχισε να εντοπίζει και να προσλαμβάνει τους παλιούς αγγειοπλάστες, ιδρύοντας την επιχείρηση «Κιουτάχεια». Χάρις στις προσπάθειές του διασώθηκε ένα τμήμα της παράδοσης αυτής.
Το αφιέρωμα στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης είναι βαθιά συγκινητικό, όχι ως μια υπόμνηση αλαζονείας, νέμεσης και ήττας, αλλά ως μια βαθιά ριζωμένη κουλτούρα συμβίωσης, που έφερνε χέρια αλλόθρησκων να πλάθουν τον ίδιο πηλό. Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι και τις 16 Ιανουαρίου 2022.