Στις 16 Ιανουαρίου του αληθινά σωτηρίου έτους 1989 ο Bάτσλαβ Χάβελ (1936-2011) συλλαμβάνεται, δικάζεται και καταδικάζεται σε φυλάκιση εννέα μηνών, επειδή μετείχε σε μια ειρηνική συγκέντρωση και απόθεσε λίγα λουλούδια στο σημείο όπου αυτοπυρπολήθηκε, τη μέρα αυτή είκοσι χρόνια πρωτύτερα, ο Γιαν Πάλαχ· στις 29 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους εκλέγεται πρόεδρος της Δημοκρατίας της Τσεχοσλοβακίας. Η ιστορία κινείται με τον δικό της ρυθμό, και εκείνη τη χρονιά έτρεχε πολύ γρήγορα. Θα είναι ο τελευταίος πρόεδρος της Τσεχοσλοβακίας και ο πρώτος της Τσεχίας. Φέτος κλείνουν δέκα χρόνια από τον θάνατό του και γίνονται εκδηλώσεις στη μνήμη του. Εχουν προγραμματιστεί και στην Αθήνα.
Η ιστορία της Τσεχοσλοβακίας των τελευταίων τριών δεκαετιών του 20ού αιώνα μέχρι και το γύρισμα του 21ου είναι αδιανόητη χωρίς τον Χάβελ, έναν άνθρωπο ωστόσο που δεν είχε στα αρχικά σχέδιά του να γίνει πολιτικός. Συγγραφέας φιλοδοξούσε να γίνει, ως συγγραφέας ξεκίνησε την ενήλικη ζωή του και αυτή την ταυτότητα διεκδίκησε για τον εαυτό του, με αγωνία, μέχρι τέλους. Υπό την ιδιότητα ακριβώς του συγγραφέα άρχισε και η ανάμειξή του στην πολιτική, τον Ιούνιο του 1967, όταν υπερασπίστηκε, μαζί με άλλους, την ελευθερία του λόγου και τον πλουραλισμό των ιδεών, στο 4ο συνέδριο της Ενωσης συγγραφέων στην Πράγα. Εκτοτε τα πράγματα πήραν τον δικό τους δρόμο: συνελήφθη, δικάστηκε και καταδικάστηκε αρκετές φορές και έμεινε σχεδόν πέντε χρόνια φυλακή. Η πολιτική έγινε η μοίρα του, και εκείνος ανταποκρίθηκε στο κάλεσμά της με εξαιρετική συνέπεια. Δεν υπήρξε ποτέ κομμουνιστής, ήταν πάντα και σταθερά φιλελεύθερος δημοκράτης. Την εποχή της Ανοιξης της Πράγας δεν έχει καμία αυταπάτη ότι ήταν δυνατός ένας μετασχηματισμός εκείνου του καθεστώτος, αλλά πίστευε και πρότεινε από τότε τη φιλελεύθερη πολυκομματική δημοκρατία. Τη συντριβή της Ανοιξης θα τη διαδεχθεί η συντριβή και η ισοπέδωση της κοινωνίας – ό,τι ο Χούσακ και οι όμοιοί του ονόμασαν «ομαλοποίηση». Ολοι αναζητούν και βρίσκουν ιδιωτικές λύσεις, ένα καλύτερο αυτοκίνητο, λίγο περισσότερη κατανάλωση – κάτι στο οποίο τους ωθεί το ίδιο το κοινωνιστικό –υποτίθεται– καθεστώς. Η κοινωνία της Τσεχοσλοβακίας, όπως όλες ανεξαιρέτως οι κοινωνίες των καθεστώτων που ο Χάβελ ονόμαζε προσφυώς «μετα-ολοκληρωτικές δικτατορίες» και τις ανέλυσε σε ένα από τα καλύτερα δοκίμιά του («Η εξουσία αυτών που δεν έχουν εξουσία», 1978), είναι κοινωνίες της κυριαρχίας του ψεύδους και της υποκρισίας. Η κομμουνιστική ιδεολογία είχε γίνει μια σειρά από συνθήματα, που κανείς δεν τα πίστευε, ούτε εκείνοι που τα έλεγαν ούτε εκείνοι που τα άκουγαν. Αποτελούσαν απλώς ένα στοιχείο του τελετουργικού. Το καθεστώς άλλωστε δεν ζητούσε από τους ανθρώπους να τα πιστεύουν, αλλά να ζουν απλώς μαζί τους. Η κυριαρχία του ψεύδους όμως δεν είναι χωρίς ηθικές συνέπειες. Σταλάζει στην ψυχή των ανθρώπων τον κυνισμό – ανεπαισθήτως. Από την άλλη, ένα τέτοιο καθεστώς είναι ουσιαστικά χωρίς καμία λαϊκή υποστήριξη, γι’ αυτό και μπορεί να καταρρεύσει σαν χάρτινος πύργος. Δεν χρειαζόταν να κάνουν πολλά οι άνθρωποι, αρκούσε να αντιδράσουν ηθικά και να αποφασίσουν να πάψουν να ζουν μέσα στο ψέμα. Η κύρια απειλή κατά του καθεστώτος ήταν αυτό που ο Χάβελ ονόμαζε «ζωή μέσα στην αλήθεια».
Σε μια τέτοια ηθική βάση οικοδομήθηκε η Χάρτα 77, που δημοσιεύθηκε στην Πράγα, εννιά χρόνια μετά την Ανοιξή της, στις αρχές Ιανουαρίου 1977. Το αεράκι εκείνης της Ανοιξης υπέπνεε ακόμη. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι ένα από τα γεγονότα που οδήγησαν στη γέννηση της Χάρτας ήταν η σύλληψη και φυλάκιση, τον Μάρτιο του 1976, των μελών του ροκ συγκροτήματος «The Plastic People of the Universe», μαζί με άλλους μουσικούς, που δεν διεκδικούσαν τίποτε άλλο από το να παίζουν τη μουσική που τους άρεσε. Η Χάρτα 77 δεν είχε πολιτικό πρόγραμμα, ήταν ένα ηθικό κίνημα, μια ενθάρρυνση των ανθρώπων να πάψουν να ζουν μέσα στο ψέμα, να διεκδικήσουν την αλήθεια τους, δηλαδή την αξιοπρέπειά τους. Ο Χάβελ (που είναι ένας από τους τρεις πρώτους εκπροσώπους της, μαζί με τον φιλόσοφο Γιαν Πάτοτσκα και τον Γίρι Χάγεκ, παλιό υπουργό Εξωτερικών στην κυβέρνηση του Ντούμπτσεκ) θα εξηγήσει και θα τονίσει τον ηθικό χαρακτήρα της Χάρτας, στο δοκίμιό του «Το νόημα της Χάρτας 77», που δημοσιεύθηκε το 1986, στην επέτειο των δέκα χρόνων της.
Ο Χάβελ δεν είναι ο μόνος συγγραφέας που αναμείχθηκε ενεργά στην πολιτική και ανέλαβε υψηλά πολιτικά καθήκοντα, κανείς όμως από τους άλλους δεν εκλέχτηκε δύο φορές πρόεδρος της Δημοκρατίας. Εκείνος που ξεκίνησε τη ζωή του ως συγγραφέας έγινε διάσημος ως πολιτικός. Δεν ξέρω πόσο τον παρηγορούσε αυτό. Χίλιες δόξες να αποκτήσει ένας άνθρωπος που του μπήκε κάποτε η ιδέα να χτίσει έναν κόσμο με λέξεις, τον δικό του κόσμο, καμία δεν του δίνει την ικανοποίηση που του χαρίζει η στιγμή που, έπειτα από κόπο, βάζει την τελεία σε ένα γραφτό του, νιώθοντας ότι έφτασε κοντά σε εκείνο που ήθελε να πει, και κανένας έπαινος δεν μπορεί για αυτόν να συγκριθεί με τον έπαινο του επαρκούς αναγνώστη. Ο Χάβελ έκανε στη ζωή του αυτό που ήταν να κάνει. Ο καθένας μας, αν δεν του τύχουν μεγάλες ατυχίες, κάνει όσα του καθορίζει ένας περίεργος και ακατανόητος προσωπικός μηχανισμός. Δεν ξέρω –κανείς δεν μπορεί να ξέρει– τον κρυφό απολογισμό της ζωής του που έκανε ο ίδιος ο Χάβελ, βαριά άρρωστος, τον τελευταίο καιρό πριν πεθάνει, πιστεύω όμως με μεγάλη βεβαιότητα πως εμείς οι άλλοι έχουμε κάθε λόγο να τον ευγνωμονούμε για τη μεγάλη προσφορά του στη δημοκρατία και να τιμούμε με σεβασμό τη μνήμη του.