ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΣΤΕΡΙΟΥ
Μικρές αυτοκρατορίες
MURATTI / Eνας αποχαιρετισμός
εκδ. Πόλις, σελ. 96
«Στην πραγματικότητα, είμαστε όλοι μικρές αυτοκρατορίες, προορισμένες να χαθούν». Σε αυτή την καθοριστική φράση συμπυκνώνεται η ουσία της προβληματικής του βιβλίου. Ο Χρήστος Αστερίου αναδιφά το παρελθόν της καπνοβιομηχανίας Muratti, προτείνοντας το ερευνητικό του ενδιαφέρον σαν απόπειρα απώθησης της λήθης, ειμαρμένης της οικουμένης. Ο αφηγητής, ένας χήρος εβδομήντα δύο ετών, ανίατα άρρωστος, ζει στο Βερολίνο δίχως να απολαμβάνει κανένα από τα πολύμορφα ερεθίσματα της γερμανικής μητρόπολης. Ωστόσο, ένα βράδυ βλέποντας γυναικεία δάχτυλα να ακουμπούν πάνω σε ένα πακέτο Muratti, βρίσκει τη θέληση να αναμετρηθεί με ένα επίμονο ερώτημα: είναι, άραγε, εφικτό το παρελθόν να επιζήσει του επιλήσμονος μέλλοντος;
Ο αφηγητής, φοβούμενος πως το τέλος της ζωής του θα τον σβήσει διά παντός από τον κόσμο, καταπιάνεται με κάτι μεγαλύτερο από τον ίδιο, μια καπνοβιομηχανία, που και αυτή τη συνέθλιψε η μέγγενη του χρόνου, από τον οποίο διασώθηκαν μόνο τα Muratti Ambassador, «που σαν υπέργηρος πρέσβης έμεινε να αντιπροσωπεύει μια αλλοτινή αυτοκρατορία που δεν υπάρχει πια». Μελετώντας με ακαδημαϊκή ζέση, που μαρτυρεί πανεπιστημιακές περγαμηνές, αρχεία και φωτογραφίες, ο αφηγητής διαφεύγει από τη φθίνουσα ύπαρξή του και διαχέεται στον παλιό, ατέρμονο χρόνο, φτάνοντας στην αλκή της Γερμανικής Αυτοκρατορίας. Από τον 21ο αιώνα οπισθοχωρεί στον 19ο, όπου τον περιβάλλουν ζωηρόχρωμες σκιές, που αργοσαλεύουν στη μαυλιστική φρενίτιδα της Μπελ Επόκ, αγνοώντας τον όλεθρο που καραδοκεί. Αλλά και την εποχή του Μεσοπολέμου, η ανθρωπότητα ξαναβρίσκει το κέφι της, για να οδεύσει αργότερα μες στην καπνομίχλη των ερειπίων προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Αστερίου συνδυάζει προσφυώς την απειλή του χαμού με το κάπνισμα, που εκπνέει σε θνησιγενή, φαιά αραβουργήματα. Δεν στοχάζεται μόνον την πτώση μιας καπνικής αυτοκρατορίας ούτε την παρακμή ενός άρρωστου σώματος, αλλά και τον αφανισμό του καπνίσματος από το κοινωνικό προσκήνιο. Τα γυναικεία δάχτυλα που κάπνιζαν Muratti είχαν ξυλιάσει από το βερολινέζικο κρύο. Το κάπνισμα έχει περιοριστεί σε εξωτερικούς χώρους, ενώ οι εναπομείναντες καπνιστές υπομένουν τον εξοβελισμό τους, «υποταγμένοι στη δύναμη μιας συνήθειας που δοκιμάζει τα όρια ανοχής των υπολοίπων». Το κάπνισμα έχει χάσει τη φλόγα του. Ωστόσο, στις αρχές του 20ού αιώνα δεν ήταν μια έξη στιγματισμένη με την απειλή του θανάτου, αλλά μια απόλαυση, που δεν της έλειπε η εκλέπτυνση.
Με γοητεύουν ιδιαίτερα οι στιγμές όπου ο Αστερίου εγκαταλείπει την «ιστοριογραφική» γλώσσα για να υποδείξει την κρισιμότητα της έρευνας για τον ερευνητή. Τέτοιες στιγμές είναι οι δύο επιστολές που απευθύνει ο αφηγητής στους αδελφούς Muratti. Το βαθιά προσωπικό ύφος, που απομιμείται μια εγκάρδια συνομιλία, αποσπά τους ιδρυτές της καπνοβιομηχανίας από την ακαμψία της ανυπαρξίας για να τους φέρει στη ζωή του επιστολογράφου. Μαζί τους θα κάνει ένα τελευταίο τσιγάρο, πριν από τον αποχαιρετισμό. Μες στην αιθάλη των Muratti ο αφηγητής διαγράφει την τρομακτική τροχιά του αισθητού χρόνου, «από τη ρωμαλέα σπίθα της νεότητας στη θνήσκουσα τελευταία καύτρα».
Με μεστή, συγκεκομμένη αφήγηση, φτιαγμένη σαν μωσαϊκό, ο Αστερίου φιλοτεχνεί ένα πορτρέτο της πόλης που αγαπά, τονίζοντας τις πτυχώσεις του χρόνου. Τα τσιγάρα Muratti δεν στέκονται απλώς η αφορμή μιας ιστορικής αναδρομής, αλλά συνιστούν το θεμέλιο της λογοτεχνικότητας του βιβλίου. Ο αφηγητής επιθυμεί να αποδώσει στο Βερολίνο έναν λησμονημένο μύθο, από τους πολλούς που συνθέτουν τη μυθολογία του. Τα στοιχεία, όμως, που συλλέγει είναι ελλιπή. Από αυτή την έλλειψη εκπηγάζει η φαντασία, ο μίτος του μύθου. Το παρελθόν για να μιλήσει, χρειάζεται έναν φιλόπονο όσο και ευφάνταστο ακροατή.