Ο Θεόφιλος το 1904 ζωγράφισε την αυτοπροσωπογραφία του με τη μορφή οπλαρχηγού του 1821: αρειμάνιος και ετοιμοπόλεμος, άδολος και συγκινητικά ειλικρινής. Λίγο πριν ολοκληρωθεί το επετειακό 2021 με τους εορτασμούς του –και όσες ευκαιρίες προσέφερε να σκεφτούμε πάνω στην Ελληνική Επανάσταση–, εγκαινιάζεται η έκθεση «Θεόφιλος. Ο τσολιάς της ζωγραφικής» στο Ιδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη.
Η διοργάνωση έχει το μέγεθος εικαστικού γεγονότος αντάξιου της επετείου που θέλει να τιμήσει – είναι μία από τις μεγαλύτερες και πληρέστερες εκθέσεις για τον λαϊκό ζωγράφο που έχουμε δει τα τελευταία τουλάχιστον 15 χρόνια στην Ελλάδα.
Στο ίδρυμα έχουν συγκεντρωθεί και θα παρουσιαστούν 95 έργα του (σε ύφασμα, μεταλλικές επιφάνειες, σε ξύλο και αποτοιχίσεις τοιχογραφιών), τα οποία καλύπτουν και τις τρεις περιόδους της ζωής και της ζωγραφικής του· αξεδιάλυτα μεταξύ τους ήταν αυτά τα δύο για τον Θεόφιλο. Σαράντα δύο έργα προέρχονται από την περίφημη δωρεά Στρατή Ελευθεριάδη – Teriade και τα υπόλοιπα είναι δάνεια από μεγάλες δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές.
Η επιλογή έγινε με τη φροντίδα και τη γνώση του επιμελητή και θεωρητικού της τέχνης Τάκη Μαυρωτά, «έργα που αναδύουν το πνεύμα μιας ζωγραφικής αφήγησης, αφού η εσωτερική αλήθεια του Θεόφιλου υπηρετεί ή συμπορεύεται με την ανάγκη του έθνους, που έχει ζήσει μεγάλες και συνάμα τραγικές στιγμές από τη δόξα και το μεγαλείο ως τη σκλαβιά και τον ξεριζωμό», λέει ο ίδιος.
Μοναχικός σε τέχνη και ζωή
Κάθε παρουσίαση της δουλειάς του Θεόφιλου συγκινεί το ευρύ κοινό. Αλλους αγγίζει η φλογερή του αγάπη για την Ελλάδα, άλλους η αθωότητα της ψυχής του, κι άλλους η ανεπιτήδευτη τέχνη του, που βασίστηκε στο ένστικτό του αλλά και στην παράδοση της βυζαντινής αγιογραφίας. Στη ζωή πορεύτηκε μοναχικός, και στη ζωγραφική του το ίδιο – τουλάχιστον μέχρι να τον συναντήσει, σε προχωρημένη ηλικία, ο διορατικός κριτικός τέχνης και εκδότης Τεριάντ.
«Γραφικός. Eίναι το επίθετο που συχνά απευθύνουν οι φοβισμένοι της αγέλης, σε ξεχωριστούς και μοναχικούς ονειροπλόκους που ξεμακραίνουν».
«Ο Θεόφιλος άφησε την τελευταία του πνοή στα 64 χρόνια του, στο φτωχικό σπίτι του στη Μυτιλήνη. Ηταν 24 Μαρτίου 1934. Την επόμενη μέρα, κάποια παιδιά που όλη τους τη ζωή ήταν τα μόνα που τον ακολουθούσαν, άλλοτε παίζοντας και άλλοτε κοροϊδεύοντάς τον, θα σήκωναν στα μικρά τους χέρια τις ελληνικές σημαίες», αναφέρει ο Τάκης Μαυρωτάς στο εκτενές κείμενό του για τον ομώνυμο της έκθεσης κατάλογο, που θα τη συνοδεύει.
Στην ίδια έκδοση περιλαμβάνονται τέσσερα κείμενα γραμμένα από τέσσερις σημαντικούς σύγχρονους Ελληνες ζωγράφους. Ο Αλέξης Βερούκας, ο Στέφανος Δασκαλάκης, ο Χρήστος Μποκόρος και ο Γιώργος Ρόρρης συνάντησαν κάποια στιγμή της ζωής τους τον Θεόφιλο, κι αυτά που τους είπε με τη ζωγραφική του, του τα επιστρέφουν εδώ με λόγια.
(Προδημοσίευση με αποσπάσματα των κειμένων που περιλαμβάνονται στον κατάλογο της έκθεσης).
Η διάλεξη του Τσαρούχη
• Γιώργος Ρόρρης: «Λίγα πράγματα είχα ακούσει για τον Θεόφιλο και το έργο του, διάσπαρτα και λειψά, από τα χρόνια τα μαθητικά. Για να είμαι πιο ακριβής, δεν είχα ακούσει, είχα διαβάσει, πράγματα σκόρπια βέβαια, στις ατέλειωτες και σωτήριες για μένα εξωσχολικές μου αναγνώσεις. Κυρίως στις εφημερίδες και στα περιοδικά που αγόραζα. Αργότερα, μαθητής στο σχέδιο και ετοιμαζόμενος για τη Σχολή Καλών Τεχνών, είδα ότι στο θέατρο Αλάμπρα –αν δεν με απατά η μνήμη μου– ο Γιάννης Τσαρούχης θα έδινε μια διάλεξη για τον Θεόφιλο. Πήγα χωρίς δεύτερη σκέψη. Ακουσα τη διάλεξη, λίγα θυμάμαι, πάνε άλλωστε πολλά χρόνια από το ’82. Βρήκα, όμως, το θάρρος να μιλήσω στον Τσαρούχη και, μέσω αυτού, πρόσεξα, άνοιξα τα μάτια μου, ξεθόλωσε το βλέμμα μου και είδα. Και τότε μου αποκαλύφθηκε ο κρυστάλλινος και οιστρήλατος κόσμος του Θεόφιλου. Κάθε καλή ζωγραφιά είναι από τη φύση της σχολείο όρασης. (…) Βλέποντας, λοιπόν, τις ζωγραφιές του Θεόφιλου, επίτοιχες ή φορητές, δεν αναζητάς να δεις τη φύση όπως την ξέρεις ή όπως περίμενες να τη δεις, αλλά σου αποκαλύπτεται η φύση όπως την ερμήνευσε ο καλλιτέχνης. Κόσμος γεμάτος σφρίγος, παλμό, μυρωδιές, ήχους, πουλάκια που κελαηδούν, νερά που τρέχουν, τζιτζίκια και ζέστη. Κάθε γραμμή που τράβηξε, κάθε στίγμα που άφησε το πινέλο του συνέβαλε στη δημιουργία αυτού του δονούμενου σύμπαντος».
• Χρήστος Μποκόρος: «Στριμωγμένος απ’ τη ζωή και τους ανθρώπους της, στρίμωξε κι ο Θεόφιλος στο κασελάκι του τα συμπράγκαλα της ιστορίας και βάλθηκε να ζωγραφίζει όπου μπορούσε την εικόνα της, αναστημένη. Xωρίς ενδοιασμούς. H αφέλεια δεν είναι στη ζωγραφική του αλλά στην ανέφελη πίστη του. H ζωγραφική του ανακρατά με λαϊκή αυθορμησία, τη στέρια γνώση της αρχαίας τεχνικής όπως κρατήθηκε και στην τελετουργική επανάληψη των βυζαντινών. Xωρίς τις πολυτέλειες βέβαια και τη δογματική. Κρατάει όμως τρόπους, κι οι τρόποι ανακρατάνε ήθος και νόημα βιωμένης ιστορίας. Ζωγραφίζει στους τοίχους όπως είδε στις εκκλησιές του αγίους και μάρτυρες, αναπαριστά τους ήρωες της πατρίδας του που έβλεπε σε τυπώματα και εικόνες της εποχής, όπως τους φανταζόταν γενναίους και ζωντανούς στη δική του αιωνιότητα. Kαι μόνος του αυτός ξεσπαθώνει και συνεχίζει ολάκερη την παράδοση. Ζωντανή. Mε τη δικιά του σιγουριά και την καταδικιά του ευαισθησία, ξαναρχίζει μοναχός του την αναγέννηση. Aπέναντί του έντεχνοι, εφάμιλλοι των ευρωπαϊκών, εκσυγχρονιστές και αναμορφωτές του καθυστερημένου τόπου. Nα γίνουμε σαν τους άλλους, να προκόψουμε, να πάμε μπροστά. Kι αυτός έψαχνε ακόμα πιο πίσω. Γραφικός. Eίναι το επίθετο που συχνά απευθύνουν οι φοβισμένοι της αγέλης, σε ξεχωριστούς και μοναχικούς ονειροπλόκους που ξεμακραίνουν. Κι όσο πιο ψηλά πετάς τόσο πιο μικρό σε βλέπουν οι άλλοι από κάτω. Αυτός άλλα είχε στον νου του. Την πατρίδα του έψαχνε να βρει και να την παραστήσει δοξασμένη και περήφανη».
«Η λατρεία για το ηρωικό δίπλα στην πιο τρυφερή ευαισθησία»
• Αλέξης Βερούκας: «Στη γλυκιά χώρα του ανατολικού Αιγαίου γνώρισαν την αήττητη αλήθεια του αγαθού Θεόφιλου. (…) Μερικές σκέψεις μου για τον Θεόφιλο. Η μορφή του. Από δική του επιμονή κατάφερε να διασωθούν ελάχιστες φωτογραφικές αποτυπώσεις της φυσιογνωμίας του, φορώντας πάντα το κοστούμι ενός πρωταγωνιστικού ρόλου σε ιστορικό πατριωτικό δρώμενο (Μεγαλέξανδρος, αγωνιστής του ’21). Και σε αυτές τις λίγες εικόνες, το μεγάλο αθώο και καλοσυνάτο –σε δυο-τρεις φανερά βασανισμένο– βλέμμα του είναι καθηλωτικό. Ηθος κι αντοχή. (…) Τα εφόδιά του. Το βλέμμα του είχε σπουδάσει πολύ τις μεταβυζαντινές τοιχογραφίες του νησιού του, και με μεγάλη άνεση μετέφερε από μνήμης τα στοιχειώδη αρχιτεκτονικά τους σκηνικά, λούζοντάς τα στο φως του γαλανού ουρανού της Μυτιλήνης. Η υποτυπώδης ώχρα στις σκόνες του, με μια αλχημική μαεστρία, γίνεται πειστικό χρυσάφι (ιδιαίτερα όταν αχνοφαίνεται το λευκό κάμποτο στη σειρά του Τεριάντ). Είχε συνείδηση της χρήσης της τριτονικής φωτοσκίασης που με λίγα φώτα στις λευκασμένες ψιμυθιές ολοκληρώνει κάθε πτυχολογία, είχε παρατηρήσει πώς να γυρίζει τον όγκο φωτίζοντας μια καμπύλη επιφάνεια από πίσω, όλη σχεδόν τη βασική παιδεία στο σχέδιο. Με τις μοναχικές του ανακαλύψεις».
• Στέφανος Δασκαλάκης: «Τα χρόνια που ήμουν στη Σχολή Καλών Τεχνών, δηλαδή από το 1970 μέχρι το 1974, για πολλούς από εμάς, η αγάπη για τη ζωγραφική του Θεόφιλου, η ιδέα της ελληνικότητας, η λαϊκή τέχνη ήταν πηγές συγκινήσεων και ενθουσιασμών. Οι πρωταγωνιστές αυτών των ανακαλύψεων ήταν ακόμη παρόντες ή στη χειρότερη περίπτωση οι μνήμες ακόμη νωπές. Ηρθε όμως λίγο μετά μια εποχή υπερβολής, κατάχρησης και υπερθεματισμών, που έφθειραν και υπονόμευσαν αυτή την υπόθεση. Εγώ προσωπικά, καθώς μου δόθηκε η ευκαιρία να βρεθώ κοντά στα έργα της μεγάλης ευρωπαϊκής ζωγραφικής, απομακρύνθηκα για μεγάλο διάστημα απ’ όλα αυτά, διαβλέποντας το αδιέξοδο. Νομίζω ότι η τωρινή στιγμή είναι κατάλληλη για να δούμε ξανά τον Θεόφιλο σε αυτό που ουσιαστικά είναι, απαλλαγμένο από παρανοήσεις για τις οποίες ο ίδιος δεν φέρει καμία ευθύνη. Στο έργο του Θεόφιλου συνυπάρχει, χωρίς να ξαφνιάζει, η λατρεία για το ηρωικό δίπλα στην πιο τρυφερή ευαισθησία. Πρόσφατα διάβασα ξανά την Οδύσσεια και την Ιλιάδα. Μου έκανε μεγάλη εντύπωση το πώς οι ήρωες ενώ πολεμάνε με τον πιο σκληρό τρόπο, ενώ γίνονται οι πιο μεγάλες σφαγές, την ίδια στιγμή αυτοί οι φοβεροί πολεμιστές γίνονται ευσυγκίνητοι και χύνουν δάκρυα πικρά για τους συντρόφους που χάνονται ή στην ανάμνηση της πατρίδας. Οταν μιλάω για ελληνικότητα του Θεόφιλου μιλάω για τέτοιου είδους πράγματα. Είναι βέβαια “λαϊκός”, αλλά όχι γιατί ζωγραφίζει φουστανέλες και είναι “Ελλην”, επειδή στα τοπία του οι άνθρωποι ζουν σε ένα είδος ώσμωσης με τη φύση και έχουν την ίδια σχέση με τον κόσμο και τα πράγματα όπως και οι αρχαίοι».
@ Εγκαίνια έκθεσης 10 Νοεμβρίου, 10 π.μ. – 6 μ.μ., σύμφωνα με το υγειονομικό πρωτόκολλο. Διάρκεια έκθεσης έως 3 Φεβρουαρίου 2022.