Η Αθήνα γίνεται ξανά και ξανά αντικείμενο συζήτησης. Συχνά μιας συζήτησης που παίρνει φωτιά. Από τις πορείες, τις διαδηλώσεις και το κυκλοφοριακό έως τον Αθηναϊκό Περίπατο και τώρα τα περίφημα… πλατάνια, ή ακόμα και τις αντιδράσεις που προκάλεσε ο ανδριάντας της Μαρίας Κάλλας, η πρωτεύουσα γίνεται συχνά ένα πεδίο μάχης ιδεών και απόψεων. Πάνω απ’ όλα, όμως, είναι μια καθημερινότητα η οποία μικρή σχέση έχει με την καθημερινότητα, π.χ., του 2007. Μεσολάβησε ο Δεκέμβριος του 2008, η οικονομική κρίση, το μεταναστευτικό, η πανδημία: οι ζωές μας άλλαξαν, η πόλη άλλαξε και αυτή. Καθώς μπαίνουμε βαθιά στον 21ο αιώνα, οι πόλεις μεταμορφώνονται, κυρίως μεταβάλλονται οι αντιλήψεις μας για τη ζωή στην πόλη – σε μια μητρόπολη. Τέτοια ζητήματα διερευνούμε στο σημερινό αθηναϊκό αφιέρωμα, εξετάζοντας το χθες και το σήμερα της πρωτεύουσας, διερωτώμενοι για το μέλλον της. Ο φάκελος «Αθήνα» δεν θα τελειώσει εδώ για εμάς. Θα επανέλθουμε προσεχώς. Αυτή είναι μόνον μια αρχή.
Γιούλη Επτακοίλη – Ηλίας Μαγκλίνης
Ο 21ος αιώνας έχει αλλάξει την Αθήνα με μια σειρά από απρόβλεπτες συνθήκες. Την οικονομική κρίση μετά το 2008, την πανδημία μετά το 2020, τη νέα ανθρωπογεωγραφία, τη νέα εσωτερική ανακατανομή του κέντρου βάρους των συνοικιών, την τουριστική ανάκαμψη. Κοντά σε όλα αυτά τα προφανή, η νέα διεθνής ατζέντα των πόλεων, το προφίλ των μεγαλουπόλεων για τις επόμενες δεκαετίες, πιέζει με μια σειρά από ζητήματα που εκτείνονται από τον περιορισμό της κυκλοφορίας των Ι.Χ. στα ιστορικά κέντρα έως τις νέες προκλήσεις που πηγάζουν από την κλιματική κρίση.
Ολα αυτά είναι λίγο-πολύ ζητήματα κοινά για τις περισσότερες πόλεις του κόσμου, αλλά καθεμία από αυτές φέρει τον δικό της πολιτισμό, τη δική της παρακαταθήκη, μια σειρά από πρακτικά θέματα προς επίλυση, όπως επίσης και ένα σοβαρό απόθεμα άυλου πολιτισμού. Για την Αθήνα η πρόκληση με κατεύθυνση πλέον το έτος 2030 συνοψίζεται σε πτυχές που η τεχνοκρατική γλώσσα στεγάζει κάτω από την ομπρέλα της αστικής ανθεκτικότητας και της βιωσιμότητας, αλλά που ο καθημερινός πολίτης αντιλαμβάνεται ως ένα βαρόμετρο βελτίωσης ή επιδείνωσης της δικής του ζωής.
Με όλα αυτά δεδομένα, η Αθήνα προχωράει στον χρόνο με μια ορισμένη δόση αισιοδοξίας, καθώς οι πολλές αρνητικές πτυχές ισοζυγίζονται αν δεν υπερσκελίζονται από τις επίσης πολλές θετικές που θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει στον εγγενή παλμό της πόλης, στη διεθνή εμπιστοσύνη για το τουριστικό της μέλλον, στην ανάδυση μιας νέας γενιάς με μεγαλύτερη διεθνή εμπειρία και περισσότερα εφόδια.
Στα θετικά της νέας εποχής, ο εγγενής παλμός της Αθήνας, η διεθνής εμπιστοσύνη για το τουριστικό της μέλλον, η ανάδυση μιας νέας γενιάς με μεγαλύτερη διεθνή εμπειρία.
Ενα μείζον στοίχημα είναι να γίνει η πόλη μήτρα νέων ιδεών. Από την άλλη, οι βαθιές ρήξεις στο κοινωνικό σώμα συνεχίζονται. Ζητήματα ανέχειας, παραβατικότητας, ποικίλης ασυμβατότητας ανάμεσα σε πληθυσμιακές ομάδες και διαχρονικές δυσλειτουργίες της πόλης εντείνονται ή διατηρούνται όπως έχουν κληρονομηθεί από το εγγύς παρελθόν.
Ταυτόχρονα όμως όλα αλλάζουν. Η κόπωση από τη φαινομενική ακινησία της προηγούμενης δεκαετίας, η γήρανση των οικοδομών και των υποδομών, τα ψυχικά ρήγματα που γέννησε η πανδημία, η πρόσφατη μνήμη από την ένταση του θερινού καύσωνα και η γενικότερη αβεβαιότητα ωθούν τις δυνάμεις της πόλης σε διαρκείς αναδιπλώσεις και επανασυσπειρώσεις. Η Αθήνα κινείται. Θεαματικά ή υπογείως.
Η σημερινή όψη της πρωτεύουσας θα ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ιστορικό του μέλλοντος. Αν προσγειωθεί κανείς στους δρόμους της Αθήνας σήμερα θα διαπιστώσει πως η πόλη είναι χωρισμένη όχι τόσο σύμφωνα με τη γεωγραφία της όσο σύμφωνα με την ένταση των κοινωνικών προβλημάτων της. Το βαθύ ρήγμα του Κηφισού που χωρίζει τη δυτική Αθήνα από το κέντρο και τα ανατολικά, βόρεια και νότια προάστια δεν έχει πλέον τόση κομβική σημασία όση είχε στο παρελθόν. Οχι τόσο λόγω μετρό και ανάπτυξης μεγάλων εμπορικών αγορών στο Περιστέρι, στο Ιλιον και αλλού, όσο κυρίως λόγω της ανισοκατανομής μέσα στον πυρήνα της παλιάς, αστικής, κεντρικής Αθήνας.
Οι νέες τομές
Ο 21ος αιώνας έφερε νέες τομές στην αντίληψή μας για την κατεύθυνση της Αθήνας. Η μείζονος σημασίας τομή αφορά στον ακρωτηριασμό μιας μεγάλης περιοχής τής άλλοτε μεσοαστικής Αθήνας, όλου του άξονα της Πατησίων και της Αχαρνών, με διαβαθμίσεις και αυξομειώσεις. Η μεταναστευτική κρίση επιβάρυνε κυρίως αυτή την τεράστια περιοχή, με πυκνά οικοδομικά τετράγωνα και σημαντική αστική ιστορία, ενώ άφησε σχετικά αλώβητο τον άξονα Μετς – Παγκράτι – Ιλίσια – Μέγαρο Μουσικής. Αυτή η τομή στο σώμα της αστικής Αθήνας είναι ίσως η πιο μεγάλη, η πιο σοβαρή αλλά και αυτή που παρουσιάζει τις μεγαλύτερες προκλήσεις.
Ο τρόπος που κυκλοφορούμε και επικοινωνούμε μέσα στην Αθήνα αλλάζει και αυτός. Η συζήτηση για τα ποδήλατα, τα πατίνια, τα ηλεκτρικά λεωφορεία, τις επεκτάσεις του μετρό. Η επιδείνωση που παρουσιάζουν οι δρόμοι της Αθήνας σε ό,τι αφορά την πύκνωση της κυκλοφορίας των Ι.Χ. έρχεται σε αντίθεση με τη διεθνή συζήτηση περί αποθάρρυνσης των οχημάτων από το κέντρο των πόλεων. Και η συζήτηση αυτή γίνεται όσο τα ΜΜΜ επιχειρούν ασθμαίνοντας να καλύψουν χαμένο έδαφος.
Η Αθήνα αλλάζει, και αργά ή γρήγορα οι αλλαγές γίνονται αφομοιωμένα κομμάτια μιας καθημερινότητας: η νέα Ομόνοια, η νέα Ριβιέρα, η γκετοποίηση και η εγκατάλειψη, η ανάγκη εκτεταμένων δενδροφυτεύσεων, η συζήτηση για το κτιριακό απόθεμα και τη μείξη των χρήσεων στο κέντρο της πόλης, που δεν μπορεί να αφεθεί μόνο στον τουρισμό, στην κατανάλωση και στην εστίαση. Η Αθήνα μπορεί να αναδυθεί σε μείζον διεθνές κέντρο καινοτομίας, εκπαίδευσης, τουρισμού, πολιτισμού και εμπορίου. Αλλά πρώτα πρέπει να επιλύσει τη μάχη της καθημερινότητας. Είναι το μεγάλο στοίχημα δημοκρατίας της ίδιας της πόλης.