«Χαίρε, Μαρίνα», την αποχαιρέτισε ο ζωγράφος Χρήστος Μποκόρος. «”Εφυγε” όπως επιθυμούσε, επί των επάλξεων», ήταν η πρώτη φράση που μου είπε ο Γιώργος Ρόρρης την ημέρα της ανακοίνωσης του θανάτου της, αναφερόμενος στην προετοιμασία της μεγάλης έκθεσης για τον Κωνσταντίνο Παρθένη, που εκείνη είχε μόλις ολοκληρώσει. «Ηταν δοσμένη στα όνειρά της με απόλυτο τρόπο», σχολίασε ο ζωγράφος και καθηγητής στο Πολυτεχνείο Κρήτης Δημήτρης Ανδρεαδάκης. «Μια γυναίκα ντίβα και ταυτόχρονα ένα πρόσωπο οικείο και στοργικό».
Ολοι τους, παλιοί μαθητές της στην ΑΣΚΤ, θυμήθηκαν ότι της άρεσε να λέει: «Είμαι η δασκάλα σας». Και η αλήθεια είναι ότι το μάθημά της για τη ζωγραφική της Αναγέννησης άφησε εποχή στη σχολή, μια καλοδουλεμένη διδασκαλία – παράσταση μέσα στη γεμάτη αίθουσα.
«Δασκάλα μου, τι κάνεις;» τη χαιρετούσε και ο Μάριος Σπηλιόπουλος, καθηγητής πλέον στην ΑΣΚΤ, μαθητής της κι αυτός. «Η Μαρίνα ήταν άνθρωπος με ισχυρές απόψεις, κι αυτό ήταν το καλό της. Αρκετές φορές διαφωνούσαμε, αλλά είχε εμπεριστατωμένη γνώμη για τα πιστεύω της και τα υπερασπιζόταν με σθένος. Σταθερή στις θέσεις της, αλλά ταυτόχρονα ανοιχτή στη γνώση», σχολιάζει ο ίδιος, ανακαλώντας ένα περιστατικό από την εποχή που, νεαρός σπουδαστής, γοητευμένος από τους Καταστασιακούς του Γκι Ντεμπόρ έδωσε στην καθηγήτριά του τη βιβλιογραφία ώστε να ενημερωθεί για τα παρισινά τεκταινόμενα.
Η πορεία που είχε η ζωή της Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα υπήρξε εντυπωσιακή: κοινωνική αναγνώριση, καριέρα και βεβαίως το ανεξίτηλο σημάδι της στην Εθνική Πινακοθήκη – ένα όραμα τριών δεκαετιών που έγινε πραγματικότητα με σκληρή δουλειά. «Να δείχνεις τις αγάπες σου για να σε φοβούνται», είχε παροτρύνει κι εμένα όταν έκλεισε το κασετόφωνο της συνέντευξης που κάναμε, μια αυτοψία στο υπό κατασκευή νέο κτίριο λίγο καιρό πριν από τα εγκαίνιά του. Εκ των υστέρων έμαθα ότι αυτό ήταν το μότο της, σε φίλους κι εχθρούς.
Για αυτή τη γυναίκα, που με τόλμη και μέθοδο κράτησε τα ηνία της ζωής της, γράφουν στην «Κ» η διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης Αννα Καφέτση και η ζωγράφος Ειρήνη Ηλιοπούλου και την αποχαιρετίζουν η καθεμία με τον δικό της τρόπο.
ΑΝΝΑ ΚΑΦΕΤΣΗ*
Βαθιά θλίψη στο άκουσμα του θανάτου της
Συνεργαστήκαμε πολλά χρόνια από διαφορετικές θέσεις και τη γνώριζα πολύ περισσότερο μέσα από τις ζωές των δύο συντρόφων μας. Μια γυναίκα που ήξερε γράμματα. Με κλασική παιδεία και σπάνιες αρετές. Θεληματική, ικανή, αυτοδημιούργητη αλλά και βαθιά αντιφατική. Η Μαρίνα ήταν πάντα για μένα ένα αίνιγμα, ένα τεράστιο μυστικό πίσω από τη δημόσια εικόνα. Αυτό θα κρατήσω από εκείνη, μαζί με την ακριβή εικόνα από τα στερνά της, αφήνοντας όλες τις ερμηνείες ανοιχτές για το πρόσωπο και τη δημόσια προσφορά της. Νέα και μάχιμη ώς το τέλος, έδειχνε και ήταν άτρωτη κόντρα σε έναν γυναικοκτόνο ηλικιακό ρατσισμό, διεκδικώντας την ανάγκη της να παραμείνει δημιουργική και να ολοκληρώσει το όραμά της για την Εθνική Πινακοθήκη. Και ευτύχησε να το πετύχει.
Είναι γνωστό ότι ο επιστημονικός μας διάλογος με τη Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα γινόταν συχνά από την αντίπερα όχθη σε ζητήματα σύγχρονης τέχνης και μουσειακών πολιτικών. Ωστόσο, καμωμένες από το ίδιο ατσάλι, αν και διαφορετικές, και ενωμένες με βαθιά πνευματική συγγένεια, γεφυρώσαμε ιδεολογικά χάσματα και συμπορευθήκαμε για αρκετά χρόνια ως διευθύντριες της ΕΠΜΑΣ και του ΕΜΣΤ με αμοιβαία αναγνώριση και τιμή. Με τρυφερότητα και αλληλεγγύη, όπως εκείνο το σκοτεινό πρωινό που μάθαμε συγκλονισμένες για την κλοπή των έργων.
Μαζί με τον Μαρίνο Καλλιγά αποτελούν αναμφισβήτητα τους δύο μεγάλους στυλοβάτες στην ιστορία του ιδρύματος. Ο Καλλιγάς, θεμελιωτής της ΕΠΜΑΣ, έδωσε μια εικοσαετή μάχη για να στεγάσει το επί έναν αιώνα νομαδικό μουσείο και να ανοίξει μόλις το 1973 τις πύλες στο κοινό. Η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, με τον επίμονο τριακονταετή αγώνα της, μεγάλωσε, εκσυγχρόνισε, διεύρυνε το κοινό της και παρέδωσε την Εθνική Πινακοθήκη στον 21ο αιώνα, ανοίγοντας το κεφάλαιο που δεν έχει ακόμη γραφτεί. Την αποχαιρετίζω με αγάπη και σεβασμό.
Κοινωνική αναγνώριση, καριέρα και βεβαίως το ανεξίτηλο σημάδι της στην Εθνική Πινακοθήκη – ένα όραμα τριών δεκαετιών που έγινε πραγματικότητα.
* Η κ. Αννα Καφέτση είναι διευθύντρια annexM, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
ΕΙΡΗΝΗ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ*
Τρεις φωτογραφίες για τη Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα
Αυτή τη δύσκολη ώρα σκέφτομαι με φωτογραφίες. Ενα ξεφύλλισμα προς τα πίσω, των στιγμών που συνδέθηκαν μαζί της, τα πρώτα χρόνια κυρίως της σχολής και λίγο αργότερα τα πρώτα χρόνια του Παρισιού.
Θυμάμαι πόσο είχα εντυπωσιαστεί τις πρώτες φορές στο μάθημά της στη σχολή, με τον απίθανο πλούτο των σπάνιων λέξεων με τις οποίες κεντούσε την ομιλία της αβίαστα, φέρνοντας κοντά μας την ιστορία της τέχνης σαν να λάμβανε χώρα εκείνη τη στιγμή. Τίποτα δεν άλλαξε στα πολλά χρόνια που ακολούθησαν. Η ίδια φρεσκάδα ενός λαμπερού μυαλού, λόγος πάντα παθιασμένος, με γνώση, γοητεία και αμεσότητα. Η δασκάλα μας.
Φωτογραφία πρώτη, 1990: Στην έκθεση που είχε οργανώσει η ίδια στο Παρίσι στη Ville Juif, με τους Ελληνες μαθητές της. «Vers un nouvelle Humanisme» (Για έναν νέο Ανθρωπισμό). Μπροστά καθισμένος ο άντρας της, ο Δημήτρης Πλάκας, πίσω του η Μαρίνα γελαστή με μια τεράστια ανθοδέσμη και γύρω της όλοι εμείς οι μαθητές της. Στιγμές ευτυχίας, αισιοδοξίας και ελπίδας. Ηταν η πρώτη φορά επισήμως που η Μαρίνα μάς αγκάλιασε κάτω από τα φτερά της, σε μια εποχή δύσκολη και γεμάτη τριγμούς, για τη ζωγραφική που συνειδητά αποφασίσαμε να ακολουθήσουμε, και έγινε το πρώτο δυνατό μας στήριγμα.
Φωτογραφία δεύτερη, 1991: Στο Salon de Mars, στο Παρίσι, στην ατομική μου έκθεση. Πάλι με τον αγαπημένο της Δημήτρη Πλάκα, γελαστοί, μπροστά από τα έργα μου, επίσκεψη-έκπληξη!
Είναι πολλές οι φωτογραφίες των στιγμών-σταθμών που ακολούθησαν μέσα στα χρόνια, από τα εγκαίνια των εκθέσεων της Πινακοθήκης και τα δικά μας, που η Μαρίνα ήταν πάντα παρούσα στην Αθήνα και στο Παρίσι.
Ομως σε μια ακόμα αγαπημένη θα σταθώ, το 1994 στα Λαδάδικα στη Θεσσαλονίκη, μαζί με τον αγαπημένο μας δάσκαλο Λεονάρντο Κρεμονίνι, που η Μαρίνα υπεραγαπούσε και γινόταν μαθήτρια μπροστά του. Αυτή ήταν η εξυπνάδα της και η γενναιοδωρία της και η αγάπη της για την Τέχνη, σε ένα χώρο και χρόνο δύσκολο, για εμάς αλλά και για εκείνη, όπου έπρεπε διαρκώς να μάχεσαι, να αμύνεσαι και να αντιστέκεσαι για να αρθρώσεις έναν καθαρό εικαστικό λόγο.
* Η κ. Ειρήνη Ηλιοπούλου είναι ζωγράφος.
___
1939-1992
Γεννιέται στο Αρκαλοχώρι του Ηρακλείου της Κρήτης. Σπουδές στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μεταπτυχιακές σπουδές στην Ιστορία και Κοινωνιο-λογία της Τέχνης στο Παρίσι, στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Το 1975 εκλέγεται παμψηφεί τακτική καθηγήτρια στην έδρα της Ιστορίας της Τέχνης της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας.
1992
Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης. Εγκαινιάζει την έκθεση «Από τον Θεοτοκόπουλο στον Σεζάν». Πάνω από 600.000 επισκέπτες.
1999
Εγκαινιάζει την έκθεση «El Greco. Ταυτότητα και μεταμόρφωση».
2012
Κλοπή τριών έργων των Πικάσο, Μοντριάν και Μονκάλβο. Εγκαινιάζει την τελευταία έκθεση πριν από τη μεταστέγαση της Πινακοθήκης με έργα από τις δωρεές Ελλήνων καλλιτεχνών προς την Εθνική Πινακοθήκη.
2013
Το κεντρικό κτίριο της Εθνικής Πινακοθήκης επί της οδού Βασιλέως Κωνσταντίνου 50 κλείνει και ξεκινούν εργασίες επέκτασης.
2021
Εγκαινιάζει το υπερσύγχρονο κτίριο περίπου 21.000 τετραγωνικών μέτρων, με προϋπολογισμό 45 εκατ. ευρώ, και τη μεγάλη επετειακή έκθεση για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης. Στις συλλογές της ανήκουν περισσότερα από 20.000 έργα τέχνης.